Pozostałości grodziska na Górze Chełmskiej

            Według niepotwierdzonych w pełni ustaleń archeologów początki grodu chełmskiego sięgają X wieku i wiązane są z sandomierskimi Lędzianami. Pierwsze pewne informacje o Górze Chełmskiej – miejscu narodzin miasta – pochodzą z XIII wieku, kiedy na wzniesieniu powstał zamek księcia Daniela Romanowicza i kompleks budowli sakralnych (między innymi siedziba prawosławnego biskupa). Ziemia chełmska funkcjonowała wtedy w składzie Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, książę Daniel uczynił Chełm jego stolicą.

Pozostałością grodu z XI/XII wieku jest owalny, kamienno-ziemno-drewniany nasyp na szczycie wzgórza, o średnicy około 60 na 40 m. W jego obrębie znajdują się resztki kamiennego palatium Daniela Romanowicza. Powstało ono około 1240, zostało zniszczone najpóźniej około połowy XIV wieku. Wybudowano je z miejscowego, zielonego piaskowca. Składało się z prostokątnej budowli mieszkalnej oraz z przylegającej do niej od wschodu - sakralnej. Na gruzach palatium posadowione są fundamenty kwadratowej wieży mieszkalnej z XIV wieku – była ona drewniana, na kamiennym podmurowaniu. Wzniesiono ją w czasach Kazimierza Wielkiego (według najnowszych ustaleń – w XIII wieku), stanowiła element grodu wzniesionego na miejscu zrujnowanego palatium.

W 2. połowie XVII wieku na miejscu zamku lub obok (poniżej szczytu wzgórza) znajdował się pałac starostów chełmskich, również drewniany. Istniał on jeszcze w 1778. W 4. ćwierci XIX wieku nasyp został obniżony przez władze carskie. Z tego okresu pochodzi wejście na szczyt od strony południowej. Wybudowano wówczas na nim także prawosławną cerkiew pod wezwaniem św. św. Cyryla i Metodego. Została ona rozebrana w 1921 do fundamentów. Na nich w 1928 usypano kopiec X-lecia odzyskania niepodległości.

Pierwsze prace wykopaliskowe na wzgórzu podjęli na początku XX wieku archeolodzy rosyjscy. Kolejne prowadzone były w latach 60-tych XX wieku. Ostatnie, zakrojone na dużą skalę, związane także z odsłonięciem fundamentów wieży i udostępnieniem ich dla ruchu turystycznego - od 2010. W 2013 sensacją stało się odkrycie na obszarze dawnego palatium fundamentów nieznanej dotąd budowli z XIII wieku – prawdopodobnie świątyni, jak do tej pory najstarszej znanej na terenie Chełma.

 źródła:

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968

2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009

3. J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998