Dzisiejsza data:

Wzgórze Zamkowe w Szczebrzeszynie

           Najstarsza część Szczebrzeszyna – zwana „zamczyskiem” lub „grodziskiem” – zajmuje cypel rozległego wyniesienia lessowego na zachodnim, wysokim brzegu Wieprza.

            Jej najdawniejsze dzieje odsłoniły badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1978 - 1981 i 1992. Już 5 tysięcy lat temu wzgórze zamieszkiwał neolityczny lud należący do kultury pucharów lejkowatych, trudniący się rolnictwem, hodowlą i wyrobem narzędzi. Około VI wieku zostało ono opuszczone, ponownie zasiedlone w VIII wieku i od tego czasu zaczyna się historia Szczebrzeszyna. Podczas badań odkryto między innymi jamę z VIII wieku – gruszkowatą w przekroju, wydrążoną w lessowym podłożu, służącą do przechowywania zboża, spore ilości ułamków naczyń zdobionych charakterystycznym ornamentem, kości zwierząt domowych i wiele narzędzi codziennego użytku. Ważnym odkryciem była chata z kamiennym piecem z X wieku oraz cmentarzysko szkieletowe z XII - XIII wieku.

Od X wieku mógł się tu znajdować warowny gród, jednocześnie centrum administracyjne i prawdopodobnie ośrodek religijny – nas terenie grodziska odkryto fundamenty romańskiej świątyni z XII - XIII wieku. Jej datowanie przeprowadzono na podstawie kształtu przyziemia (prostokątna nawa i półkolista absyda) mającego odniesienie w jednonawowych, tzw. salowych kościołach romańskich, budulca (bloki z piaskowca) oraz faktu istnienia tu ośrodka grodowego i cmentarzyska szkieletowego). Nie ma pewności, że była to świątynia rzymskokatolicka. Ponieważ gród był położony na pograniczu ziem polskich i Rusi Halicko-Włodzimierskiej, możliwa była adaptacja formy romańskiej do budownictwa cerkiewnego. W miejsce zniszczonej budowli średniowiecznej w XVI wieku wzniesiono cerkiew, której mury ukryte są w obecnym korpusie cerkwi Zaśnięcia – Wniebowzięcia NMP.

Już we wczesnym średniowieczu Szczebrzeszyn był znaczącą osadą leżącą przy szlaku komunikacyjnym, który biegł z Włodzimierza przez Sandomierz do Krakowa. Zadaniem grodu pierwotnie była obrona przejść – brodów na rzece Wieprz. Wykorzystano tu naturalne walory obronne miejsca, w który go założono. Od południa i wschodu chroniły go strome ściany lessowego wzgórza. Natomiast od zachodu i północnego zachodu cypel od pozostałego lądu oddzielono głęboką, suchą fosą. Z tej strony usypano także wysoki wał ziemny, licowany kamieniami.

Gród został spalony w początkach XIII wieku. Około połowy XIV wieku, za Kazimierza Wielkiego (lub nieco później, z inicjatywy Ludwika Węgierskiego) w północno-zachodniej części wzgórza wybudowano zamek w postaci wieży mieszkalno-obronnej, która strzegła przepraw na Wieprzu. Jego fundatorem był prawdopodobnie Dymitr z Goraja, ówczesny właściciel Szczebrzeszyna. Wtedy też ziemny nasyp wału od zachodu umocniono dodatkowo wysokim częstokołem. Wjazdu do zamku broniły trzy murowane bramy: Północno-Lubelska, od zachodu Sandomierska (później nazwana Biłgorajską) oraz od wschodu Halicka (późniejsza Zamojska). Ta ostatnia przetrwała aż do połowy XVIII wieku. Rozebrano ją całkowicie w 1840, a uzyskany z niej materiał posłużył do budowy nowego ratusza.

Po pożarze w początkach XVI wieku zamek został odbudowany w 2. połowie XVI wieku przez Andrzeja Górkę, od 1557 właściciela prywatnego powiatu szczebrzeskiego. Spłonął ponownie w 1583, w czasie pożaru miasta (spowodowanego najazdem okolicznej szlachty protestującej przeciwko sposobowi funkcjonowania miejscowego sądownictwa), wraz z dokumentami dotyczącymi jego historii. W 1592 zmarł ostatni męski potomek rodu Górków, powiat szczebrzeski włączono wtedy do Ordynacji Zamojskiej. Zamek był odbudowywany (w wieży mieściło się więzienie) i znów niszczony, z dawnej budowli pozostała zrujnowana, murowana wieża.

Wieża – baszta ma dwie kondygnacje. Poniżej jest jedno pomieszczenie z kolebkowym sklepieniem (z prostokątnych ciosów wapiennych), dawniej piwnica. Jest ono dostępne tylko z pierwszej kondygnacji. Na poziomie dziedzińca, w ścianie wschodniej znajduje się wtórnie przebity otwór drzwiowy. W górnej kondygnacji wieży były dwa pomieszczenia (nakryte sklepieniem kolebkowym z cegły), w każdym z nich po jednym oknie. Wejście znajduje się nad poziomem dziedzińca, zapewne pierwotnie prowadziła do niego zewnętrzna klatka schodowa. Pozostałością po niej jest mur wysunięty przed elewację ściany południowej. Elewacje wieży pierwotnie były otynkowane.

źródła:

  1. A. Kutyłowska, Castrum w Szczebrzeszynie koło Zamościa [w:] „Archaeologia Historia Polona”, t. 3 (1996)

  2. A. Przysada, Szczebrzeszyn – miasto bogate historią i ludźmi, Szczebrzeszyn 2014

Grafika losowa