Dwór w Roskoszy

Założenie dworskie we wsi Roskosz nieopodal Białej Podlaskiej powstało w 2. połowie XVII wieku dla Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej.

            Historia - była to podmiejska siedziba, złożona z drewnianego dworu, ogrodu włoskiego ze stawami, zwierzyńca, bażantarni i zabudowań gospodarczych. Przekształcono ją następnie dla Anny z Sanguszków Radziwiłłowej. W latach 1730 - 1731 wzniesiono, według projektu Marcina Wiśniewskiego, drewniany, letni dwór, nakryty czterospadowym dachem z gontu, określany mianem pałacu myśliwskiego. Jak podaje A. Jodłowski, jego obszerne wnętrza zdobiły flandryjskie tapiserie i liczne obrazy. W latach 1728 - 1730 przekomponowano ogród.

           Po śmierci księżnej jej syn, Hieronim Florian Radziwiłł, zlecił przebudowę dworu architektowi Jakubowi Korwin Pawłowskiemu (1756). Wskutek konfliktu ich obu pozostała ona niezrealizowana. W latach1760 - 1762 zakładano tu ogród barokowy według projektu Carla Georga Knackfussa. Zapewne także i on nie został w pełni zrealizowany. W 1766 dwór znajdował się już w stanie daleko posuniętej ruiny. Rozebrano go w 1776, a pochodzące z niego drewno – jak pisze A. Jodłowski – zostało przekazane bialskim mieszczanom na odbudowę strawionych przez pożar domów.

           Od 1794 założenie znajdowało się w zastawie u Teodora Michałowskiego. A. Jodłowski podaje, że Dominik Hieronim Radziwiłł był dłużnikiem Kamińskich, w 1807 przekazał majątek ich córce Ludwice z okazji ślubu z Teodorem Michałowskim. Jego prawnymi właścicielami stali się oni dopiero w 1822 roku.

           Po 1822 na miejscu dawnego ogrodu i zwierzyńca założono park angielski, około 1840 wzniesiono murowany dwór oraz stajnię cugową, zapewne według planów Franciszka Jaszczołda (który być może zaprojektował również park).

           Od 1842 dwór był w rękach Łubieńskich, potem Mielżyńskich, Przed 1915 powstał niezrealizowany projekt jego przebudowy autorstwa Władysława Marconiego. Dwór i park, zniszczone w 1915, zostały odbudowane po 1918 dla Heleny z Mielżyńskich Karskiej. Tu znajdowała się część słynnej biblioteki Mielżyńskich, całkowicie zniszczonej w czasie okupacji. W 1944 majątek w Roskoszy przeszedł na własność Skarbu Państwa, został przekazany w użytkowanie PGR-owi. W 1979 podjęto prace przy rewaloryzacji założenia. Od 1993 było ono siedzibą Ośrodka Pracy Twórczej Galerii Podlaskiej, od 1999 mieści się tu Europejskie Centrum Kształcenia i Wychowania OHP. W latach 2000 – 2001 przeprowadzono remont. Budynek został przekształcony na hotel i centrum konferencyjne.

            Dwór z około 1840 jest późnoklasycystyczny, z neogotycką elewacją wschodnią (boczną) – bliską tej, jaką miał pałacyk mokotowski w Warszawie po przebudowie prowadzonej przez Henryka Marconiego. Położony jest w południowej części parku, na zamknięciu lipowej alei, stanowiącej niegdyś główną oś założenia. Frontem zwrócony na północ, murowany z cegły i otynkowany. Jest parterowy, z mieszkalnym poddaszem w postaci facjaty (zarówno na osi fasady, jak i elewacji ogrodowej), w części środkowej podpiwniczony. Ma plan wydłużonego prostokąta z płytkimi, piętrowymi ryzalitami na obu osiach.

           Elewacje, z wyjątkiem frontowej, rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi. Ryzalit pośrodku elewacji frontowej zwieńczony jest trójkątnym szczytem i poprzedzony czterostopniowym podestem. Jego naroża oraz jednoosiowe przęsła skrajne elewacji są boniowane pasmowo. Okna są prostokątne, nakryte gzymsem (oprócz tych w skrajnych osiach elewacji frontowej). W polu szczytu jest okno półkoliste. Wejście znajdujące się w ryzalicie ma formę uproszczonej serliany. Ryzalit w elewacji południowej zwieńczony jest schodkowym szczytem. W jego obu kondygnacjach znajdują się po trzy porte-fenetry (na piętrze z żeliwnym balkonem) ujęte pilastrami toskańskimi. Ryzalit poprzedza taras z pozostałościami żeliwnej balustrady. Ryzalit w elewacji zachodniej jest dwuosiowy, zwieńczony trójkątnym szczytem z okulusem. W pasmowo boniowanej dolnej kondygnacji znajdują się dwa półkoliście zamknięte okna. W drugiej, boniowanej na narożach, jest żeliwny balkon i półkolista nisza pomiędzy prostokątnymi oknami. Elewacja wschodnia, skierowana w stronę romantycznego parku, jest trzyczęściowa, po bokach parterowa, w środku dwukondygnacyjna. Cechy neogotyku ma jej środkowa część – ryzalit o ostrołukowym szczycie z pięciolistną płyciną. Ujęty jest on w półfilary, które są ozdobione smukłymi, zakończonymi trójlistnie płycinami i nakryte trójkątnymi szczycikami o wklęsłych bokach, z trójlistną płyciną w polu. W obu kondygnacjach ryzalitu znajdują się ostrołukowe porte-fenetry w profilowanych obramieniach (na parterze zdwojone, na piętrze potrójne – z większą środkową). Na piętrze poprzedza je płytki balkon z balustradą, na parterze analogiczny taras. Części boczne elewacji ujęte są pilastrami. W północnej jest prostokątne okno, część południową przepruwa na całej szerokości pięć smukłych i wąskich otworów okiennych o trójkątnych zwieńczeniach. Dach na budynku jest czterospadowy, nad ryzalitami dwuspadowe, kryte blachą.   

           Według A. Jodłowskiego dwór w Roskoszy to przykład zanikającego już około 1840 zapotrzebowania na siedziby klasycystyczne. Wskutek połączenia późnego, zmanieryzowanego klasycyzmu z neogotykiem otrzymano budynek w stylu wczesnego eklektyzmu (ten zaczął być modny dopiero w 2. połowie XIX wieku).

           Wnętrza dworu są trzytraktowe. Na parterze na osi znajduje się salon poprzedzony hallem. Piętro i poddasze zaadaptowano na pokoje hotelowe. Zachowały się elementy oryginalnej stolarki, dwa piece kaflowe w salonie oraz rzeźba klęczącej Wenus (1. połowa XIX wieku) z białego marmuru.

           Stajnia została wybudowana współcześnie z dworem, po II wojnie zrujnowana. W latach 2000 - 2001 przeprowadzono remont kapitalny, wnętrza zaadaptowano na hotel i restaurację.

          Budynek położony jest w północnej części parku, po wschodniej stronie lipowej alei prowadzącej do dworu. Jest murowany z cegły i otynkowany, wybudowany na planie złożonym z trzech prostokątów, które tworzą zarys litery H. Część środkowa jest pięcioosiowa, parterowa ze strychowym mezzaninem (użytkowym poddaszem). Na jej osi od zachodu znajduje się ryzalit, od wschodu wystawka, w obu są wejścia. Ta część budynku ujęta jest w poprzeczne, piętrowe skrzydła. W narożach flankują je ośmioboczne, dwukondygnacyjne (w parterze szersze) filary/wieżyczki, które przewyższają spłaszczony, trójkątny szczyt z niewielkim występem na osi. Wieżyczki w obu kondygnacjach wsparte są na cokołach i ozdobione prostokątnie wydłużonymi płycinami w każdym boku. W ich zwieńczeniu (szerszym) jest pseudofryz z kwadratowymi blendami oraz profilowany gzyms.

           Elewacje budynku mają podziały ramowe tworzone przez lizeny i profilowany gzyms działowy. W dolnej kondygnacji znajdują się półkoliste arkady mieszczące okna i drzwi (te w bocznych elewacjach skrzydeł, oprócz środkowej, są ślepe, tylko zwieńczone półkolistymi oknami). W szczytowych elewacjach skrzydeł znajdują się dwuskrzydłowe drzwi z wąskimi, prostokątnymi oknami po bokach (w elewacji wschodniej jest po parze okien), poprzedzone balkonami. Dachy na poszczególnych częściach budynku są dwuspadowe.

           Katalog Zabytków… podaje, że stajnię wybudowano w duchu romantycznego eklektyzmu z elementami klasycyzmu i gotyku angielskiego. Według A. Jodłowskiego, gdyby nie neogotyckie wieżyczki w partii dachu, prezentowałaby ona styl klasycystyczny. Podobnie widzi to J. Żywicki – całość budowli sprawia wrażenie uklasycyzowania, charakter romantyczny narzucają jedynie narożne wieżyczki.

           Całość założenia rozlokowana jest w rozległym parku angielskim założonym w 2. ćwierci XIX wieku. Składa się na niego aleja lipowa, podjazd na osi dworu, duże wnętrza gazonowe ze swobodnymi grupami roślin oraz system stawów, połączonych rowami z rzeką Klukówką, która ogranicza park od wschodu i południa. Występują tu liczne okazy starodrzewia.

           Na północny wschód od dworu znajduje się teren dawnego folwarku. Zabudowania gospodarcze są murowane z cegły i kamienia polnego, zostały gruntownie wyremontowane i częściowo przebudowane w 1976 roku. Składają się na nie: źrebięciarnia z 1895, gorzelnia z 1910, magazyn spirytusu na planie litery T z 1850, cielętnik z 1898, neogotycki magazyn paszowy z 1889, obora z 1890, magazyn części zamiennych z około 1895 (na planie litery L, częściowo drewniany, konstrukcji ramowo-słupowej), spichlerz z 1898, kuźnia, stelmacharnia (warsztat kołodzieja), piwnica dworska, piwnica folwarczna oraz stodoła z 1940 – drewniana, konstrukcji ramowo-słupowej.

źródła:

A. Jodłowski, Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości woj. bialskopodlaskiego, Biała Podlaska 1996

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, woj. lubelskie, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006

J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998