Pozostałości zespołu dworskiego w Neplach
W XVII wieku, na miejscu folwarku Bohowitynów (właścicieli Nepli w XV/XVI wieku) powstało założenie dworsko-ogrodowe Skaszewskich.
W XVIII wieku majątek był w rękach Niemcewiczów (na początku XIX wieku przebywał tu często Julian U. Niemcewicz, o czym wspomina w Pamiętnikach historycznych), potem Orzeszków i Mierzejewskich. W 1815 Kalikst Mierzejewski rozpoczął budowę pałacu i pawilonu „Biwak”, w 1829 – kaplicy, rozległego parku romantycznego.
W 1854 spalił się pałac wraz z cennymi zbiorami sztuki oraz wiele zabudowań dworskich, między innymi oranżerie. Po pożarze przebudowano go na skromniejszy, według projektu Franciszka Jaszczołda, z parku wycięto wtedy wiele okazałych drzew (zapewne na budulec). Po śmierci Kaliksta Mierzejewskiego dobra nepelskie kupił gen. Korniłowicz. Potem nabył je inż. Stanisław Kierbedź, a po jego śmierci Neple przeszły w ręce Dymszów (do II wojny światowej).
Pałac, spalony ponownie w 1915, nie został już odbudowany. W okresie międzywojennym majątek (zarządzany przez wdowę po Lubomirze Dymszy) popadł w znaczną ruinę, w 1944 został upaństwowiony. Po wojnie na terenie parku założono ośrodek wczasowy oraz szkołę. Dzisiaj na zaniedbanym terenie mieści się ośrodek kolonijny Caritasu.
Dawny zespół dworski położony jest przy drodze Terespol – Pratulin, na wysokim brzegu Krzny. Zachował się romantyczny park krajobrazowy przekształcony w 2. ćwierci XIX wieku z barokowego ogrodu regularnego. Pierwotnie był on bardzo duży, rozciągał się od ujścia Krzny do Bugu, rosło w nim wiele egzotycznych drzew zakomponowanych w nieregularne, malownicze kępy. Znajdowała się tu cieplarnia, ananasarnia, zwierzyniec z żubrami (sprowadzonymi z Puszczy Białowieskiej) i danielami, bażanciarnia, winnice itd.
Park został częściowo wycięty po 1861 a w latach 70 - 80. XIX wieku powiększony i przekształcony. Obecnie jest okrojony i zdewastowany, ale pozostał czytelny plan i częściowo zachowany układ kompozycyjny właściwego parku – wzdłuż skarpy Krzny, ze śladami kanałów i wysp u jej podnóża oraz okazami starodrzewia. W części południowo-wschodniej biegnie stara aleja grabowa.
W obrębie parku znajdują się budynki należące do dawnego zespołu dworskiego. Na jego skraju, na szczycie niewielkiej skarpy opadającej ku Krznie, pośrodku malowniczej kępy drzew usytuowana jest kaplica ogrodowa z 1829. Została ona wystawiona przez Kaliksta i Julię z Orzeszków Mierzejewskich jako kaplica grobowa ich jedynego, 11-letniego syna Aleksandra Juliusza Augusta, który zmarł w wyniku upadku z konia. Zaprojektował ją zapewne Franciszek Jaszczołd, w 2003 została wyremontowana.
Kaplica jest murowana z cegły i otynkowana, neogotycka, z częścią sanktuaryjną skierowaną na południowy wschód. Nieduża, jednoprzestrzenna, na planie ośmioboku, posadowiona na wysokim, boniowanym cokole. W podziemiach (w wysokości cokołu) znajduje się krypta grobowa.
Co druga elewacja kaplicy jest na przemian prostokątna i zwieńczona trójkątnym szczytem. Te pierwsze dekorowane są kształtowanymi w tynku ostrołukowymi niszami z pseudomaswerkowym wypełnieniem, skrzyżowanymi i opuszczonymi do dołu pochodniami (symbolami Vanitas) oraz profilowanym gzymsem koronującym. Płaszczyzny tych drugich wypełniają kształtowane w tynku ostrołukowe arkady z maswerkiem wewnątrz, wieloliście, ostrołukowe fryzy oraz bliźnie okienka (mające wykrój cebulowego łuku i wypełnione blaszanymi przesłonami z maswerkowymi prześwitami).
Elewacja frontowa poprzedzona jest długimi, jednobiegowymi schodami (o masywnych, uskokowo zakomponowanych belkach policzkowych). Otwór wejściowy – niegdyś zapewne ostrołukowy – ma obecnie wykrój prostokątny.
Naroża kaplicy opięte są wiązkami trzech półkolumienek o liściastych kapitelach. Na cokole tylnej elewacji umieszczona (osadzona w grubej, profilowanej w tynku ramie z ostrołukami) tablica epitafijna Aleksandra Juliusza Mierzejewskiego, z czarnego marmuru. Kaplica nakryta jest dachem ośmiopołaciowym, przełamanym nad szczytem co drugiego boku, krytym blachą. Wieńczy go iglica z kulą i krzyżem na szczycie.
Wewnątrz kaplicę nakrywa podwyższona kopuła z lunetami (według Katalogu zabytków… – sklepienie sieciowe z lunetami w nawie oraz kolebkowe o ostrołukowym przekroju w krypcie). Ściany pokryte są polichromią iluzjonistyczną,
Pawilon, tzw. Biwak został wzniesiony około 1817, według tradycji na przyjęcie cara Aleksandra I, który był ojcem chrzestnym Aleksandra Juliusza Mierzejewskiego. Budynek był remontowany w 1987 – wtedy wprowadzono duże zmiany, między innymi rozebrano część wschodnią, następnie w 2000. Ma on plan prostokąta. Jest murowany z cegły i otynkowany, bez cech stylowych, parterowy, z mieszkalnym poddaszem. Od frontu jest jednoosiowa wystawka z trójkątnym szczytem. Nad drzwiami frontowymi do czasów I wojny światowej były umieszczone dwie marmurowe tablice z napisem w języku francuskim, upamiętniające pobyt cara Aleksandra I w Neplach. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z przelotową sienią na osi. Dach dwuspadowy, kryty dachówką.
Na terenie dawnego folwarku zachował się lamus z 1820, wystawiony prawdopodobnie przez Franciszka Ursyna Niemcewicza. Po pożarze pałacu w 1854 został przebudowany na neogotycki, zapewne według projektu Franciszka Jaszczołda. Po II wojnie światowej zmieniał właścicieli i przeznaczenie (między innymi magazyn miejscowego PGR), był remontowany, ale jednocześnie też przekształcany wewnątrz i na zewnątrz (między innymi otwory w elewacjach bocznych). Dziś budynek stoi pusty, popada w ruinę.
Frontem skierowany jest na południe, murowany z cegły, pierwotnie otynkowany (obecnie szczątkowo), neogotycki. Ma plan prostokąta zbliżonego do kwadratu, jest parterowy, podpiwniczony. Naroża i elewacje boczne są oskarpowane. Skarpy lekko zwężają się ku górze, wieńczą je trójkątne szczyciki zdobione blendą o trójlistnym, ostrołukowym wykroju. Pośrodku elewacji frontowej znajduje się ostrołukowy otwór okienny, w bocznych –ostrołukowe otwory drzwiowe. Poprzedza ją rampa-taras z dwubiegowymi schodami, wieńczy trójkątny szczyt, w którym znajduje się prostokątne okienko (obecnie zabite deskami), a dawniej także tablica z datami 1786 – 1973.
Elewacje boczne pierwotnie przepruwały biforialne otwory okienne (o półkolistych wykrojach), w latach powojennych zostały one znacznie przekształcone. Elewacja tylna podzielona jest analogicznie do frontowej – na trzy części, ale nie ma żadnych otworów. Dwuspadowy dach pokryty jest dachówką.
Wnętrze budynku składa się z dwóch niepołączonych ze sobą pomieszczeń, ściany są otynkowane na gładko, stropy drewniane, posadzki cementowe.
Klasycystyczny pawilon ogrodowy z 2. ćwierci XIX wieku jest murowany z cegły i otynkowany, posadowiony na niskim cokole, na rzucie kwadratu. Elewacje są boniowane, zwieńczone gzymsem. Okna zamknięte półkoliście, w profilowanych obramieniach w tynku, dach namiotowy, kryty papą.
Tzw. Biały Dworek został wybudowany w latach 20–30. XX wieku dla Felicji z Kierbedziów Romerowej (rzekomo przeniesiony z Puszczy Białowieskiej). Po II wojnie światowej mieściła się w nim szkoła podstawowa, obecnie stanowi własność prywatną, został gruntownie wyremontowany. Frontem zwrócony jest na północny wschód, murowany i otynkowany, na planie prostokąta. Ma cechy klasycystyczne. Jest parterowy, z pięterkiem wzdłuż osi. Elewacja południowa jest trójosiowa, środkowa oś ujęta pilastrami toskańskimi, z trójkątnym szczytem. Elewacja frontowa jest trójosiowa, poprzedzona portykiem o dwóch parach kolumn i schodkowym szczycie. Dach nad częścią środkową jest dwuspadowy, połączony z portykiem, nad częściami bocznymi trójspadowe, kryte blachą. Otwory okienne i drzwiowe prostokątne, wielokwaterowe. Wokół budynku zachowały się ślady ozdobnego ogrodu, między innymi owalny gazon i kilka starych drzew w alei dojazdowej.
Pamiątkowy krzyż został wystawiony w 1828 przez Kaliksta i Julię Mierzejewskich, w miejscu tragicznej śmierci ich syna, Aleksandra Juliusza. Jest żeliwny, z dużą, odlewaną figurą Chrystusa i inskrypcją fundacyjną, osadzony na głazie narzutowym.
źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006
Jerzy Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998
