Dwór w Rejowcu Fabrycznym

           W 2. połowie XIX wieku majątek Stajne, na gruntach którego powstała osada (później miasto) Rejowiec Fabryczny, był podzielony na trzy części: Stajne-Złote, Stajne-Polesie i Stajne-Stacja (Morawinek).

           Początkowo główna siedziba właścicieli znajdowała się w folwarku Stajne-Złote (obecnie ul. Złota). Istniał tutaj dwór otoczony ogrodem. Pozostałości założenia zostały całkowicie zdewastowane po II wojnie światowej.

           Około 1890 – 1900 (według S. Lipińskiego w 1895) Mieczysław Morawski w rejonie folwarku Stajne-Polesie, na obszarze dawnego lasu dębowego (jego pozostałości w postaci parku „Dębinka” przetrwały do dzisiaj) wybudował dwór otoczony parkiem. W okresie międzywojennym założenie zostało powiększone o liczne budynki gospodarcze. Od 1939 majątek był własnością Wojciecha Zygmunta i Ireny z Morawskich (córki Mieczysława) Kiwerskich, w 1944 przejęło go państwo. Budynek dworu wykorzystywano między innymi na potrzeby szkoły, biblioteki i jako dom nauczyciela. Był on remontowany w latach 1950 – 1960 i 1989 – 1990. Obecnie (od 1988) mieści się tu Miejski Ośrodek Kultury „Dworek”. W 2010 przeprowadzono gruntowny remont budynku (między innymi wymiana tynków zewnętrznych, stolarki okiennej i drzwiowej oraz przebudowa schodów zewnętrznych).

           Dwór jest murowany z cegły i otynkowany, podpiwniczony, frontem skierowany na południe . Ma rzut prostokąta z lekko zryzalitowanymi (od frontu i ogrodu) częściami bocznymi. Do parterowego korpusu głównego budynku przylega od zachodu piętrowy aneks. Korpus nakryty jest dachem dwuspadowym, aneks – oddzielnym dachem namiotowym, co nadaje mu formę niskiej wieżyczki.

           Naroża budynku ujęte są lizenami, elewacje zwieńczone profilowanym gzymsem, otwory okienne prostokątne. W trakcie remontów rozebrane zostały schody od zachodu i zlikwidowana część okien. Ganek (dobudowany po II wojnie światowej od południa, w miejsce drewnianego) zwieńczony jest niskim, trójkątnym szczytem. Na jednej ze ścian zewnętrznych umieszczono tablicę (ufundowaną w 2009), poświęconą Mieczysławowi Morawskiemu i Janowi Kiwerskiemu, zamordowanym przez żołnierzy Armii Czerwonej w 1939 roku.

           Zachowane założenie parkowe o powierzchni 3,4 ha ma układ kompozycyjny typowy dla siedzib ziemiańskich z przełomu XIX i XX wieku. Do dworu prowadzi aleja świerkowa kończąca się przed gazonem. Po jej bokach usytuowane są kwatery wypełnione drzewami owocowymi i parkowymi. Gazon otoczony jest półkoliście drzewami i krzewami, które tworzą salon ogrodowy. Od północy znajduje się skupisko starodrzewia odgradzające część folwarczną. Najlepiej zachowana jest część południowa parku, ze szpalerami grabowymi i aleją grabową o długości 350 m (poddaną w ostatnich latach rewaloryzacji). Za szpalerami znajduje się wąska kwatera ograniczona ścianą kasztanowców (dawne korty tenisowe).

           Obok dworu i parku krajobrazowego (wpisane do rejestru zabytków w 1981) w skład zespołu wchodzą czworaki (sześć budynków), dwa domy, piwnica i ogrodzenie.

źródła:

S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego. Zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2016

S. Lipiński, Rejowiec Fabryczny – historia i współczesność, Chełm – Rejowiec Fabryczny 2010