Cmentarz rzymskokatolicki w Hrubieszowie

            Cmentarz rzymskokatolicki w Hrubieszowie został założony w 1803 (według D. Kawałko prawdopodobnie między 1784 a 1788). Jest to jedna z najstarszych nekropolii pozamiejskich na terenie byłego województwa zamojskiego. Służyła także unitom, później również wyznawcom prawosławia.

           Na cmentarzu znajduje się neogotycka kaplica pogrzebowa wystawiona w 1860 przez Nikodema Korytyńskiego i jego żonę Wiktorię z Rosnowskich. Nikodem Korytyński (1804 - 1882) był lekarzem, ziemianinem, przemysłowcem, uczestnikiem powstania listopadowego. W Łatoszynach pod Hrubieszowem uruchomił fabrykę oleju, propagował lampy olejowe. Kaplica była kilkakrotnie remontowana (między innymi gruntownie w latach 1920 - 1925), ostatnio w 1995.

           Nie wiadomo, kto ją zaprojektował. Jest murowana z cegły i otynkowana, frontem zwrócona na północ. Korpus ma na rzucie prostokąta, jednokondygnacyjny i jednoprzestrzenny. W wąskiej elewacji frontowej znajduje się wejście, w dwóch osiach elewacji bocznych okna. Naroża budynku i osie międzyokienne są oskarpowane. Kaplicę nakrywa dwuspadowy dach (pobity blachą) z wieżyczką sygnaturki nad szczytem południowym. Wieżyczka przepruta jest arkadą (prostokątnie wydłużoną i zamkniętą łukiem pełnym) i nakryta dwuspadowym daszkiem, który wieńczy kowalski krzyż.

            Otwór wejścia do kaplicy jest szeroki, prostokątny i zamknięty łukiem Tudorów. Oprofilowuje go uskokowa, kształtowana w cegłach i tynku opaska. Drzwi są drewniane, klepkowe, dwuskrzydłowe, z nadświetlem w części łukowej. Nad wejściem, pośrodku trójkątnego szczytu mieści się nieduży oculus oprofilowany gładką opaską z tynku. Otwory okienne w elewacjach bocznych są nieduże, prostokątne, zamknięte łukiem ostrym, obwiedzione gładką opaską z tynku.

            Elewacje kaplicy są gładkie, wieńczy je kształtowany w cegłach i tynku, ząbkowy i profilowany gzyms. W przyziemiu elewacji tylnej mieści się kwadratowy otwór wejścia do krypty grobowej Korytyńskich, wyżej – wyprofilowany w tynku krzyż łaciński o trójlistnych zakończeniach ramion. W przyczółku szczytu umieszczona jest prostokątna tablica z wyrytym na niej napisem: Wieczny odpoczynek racz im dać Panie.

            Wewnątrz kaplica ma gładko otynkowane ściany, nakryta jest sufitem. Znajduje się tu drewniany, barokowy w charakterze ołtarz, niegdyś z obrazem św. Józefa. W boczne ściany wmurowane są dwie marmurowe płyty epitafijne: Wincentego Korytyńskiego (zm.1851) oraz Tekli z Głogowskich Rosnowskiej (zm. 1854), teściowej Nikodema Korytyńskiego.

            Na cmentarzu znajduje się także kamienna kapliczka z 1803. Ma ona kształt słupa o trzech kondygnacjach, z ryzalitami i wnękami oraz otwartą z trzech stron latarnią w najwyższej kondygnacji. Kiedyś znajdowała się tu rzeźba Chrystusa Frasobliwego. Obecnie we wnęce drugiej kondygnacji umieszczona jest współczesna, gipsowa rzeźba Chrystusa. Kapliczkę postawiono w miejscu, gdzie pochowane zostały szczątki ekshumowane z podziemi hrubieszowskich kościołów i cmentarzy przykościelnych.

            Zachowały się liczne nagrobki kamienne z końca XVIII wieku i 1. połowy XIX wieku, niektóre w kształcie obelisków, między innymi Agnieszki z Dunikowskich Terleckiej (zm. 1790), Pauliny z Gawińskich Zahorskiej (zm. 1827), Teodozji z Raczyńskich Mielnikowej (zm. 1837), Juliany z Lędyków Kalickiej (zm. 1845), Agnieszki z Maieranowskich Troszczyńskiej (zm. 1851). Nagrobek Marianny z Wydżgów Grzymaliny (zm. 1835) ma kształt postumentu, który wieńczy urna z kwiatową girlandą. Nie wiadomo czyj (nie zachowała się tablica inskrypcyjna) jest nagrobek w kształcie dwóch złamanych kolumn, złączonych rodzajem welonu przewieszonego na owalnych ramkach.

            Z 2. połowy XIX wieku pochodzą nagrobki żeliwne (wtedy nastała na nie moda), w tym bardzo ozdobny rodziny Kryckich, z lat 90. XIX wieku. Jest to krzyż dekorowany motywami roślinnymi, u jego podstawy znajduje się rzeźba Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, owalna tablica i czaszka.

            Na cmentarzu znajdują się liczne grobowce rodzinne, między innymi rodziny Du Chateau – hrubieszowskich aptekarzy, właścicieli dworu przy ul. Pańskiej (dziś 3 Maja). Grób z 1876 jest murowany, otynkowany, ze ścianami szczytowymi w formie przyczółków.

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 6 – powiat hrubieszowski, Warszawa 1964

D. R. Kawałko, Cmentarz w Hrubieszowie, Hrubieszów 2006

J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998