Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie
Historia
Pierwotna cerkiew prawosławna we Włodawie wzmiankowana była w 1564 roku. Prawdopodobnie od końca XVI wieku należała do obrządku greckokatolickiego (wg P. Superczyńskiej – pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1501, a przez unitów zabrana została dopiero w latach 70-tych XVIII wieku). Kolejna (?), wzmiankowana w 1726, spaliła się w 1790 roku. Do 1821 na jej miejscu stała prowizo ryczna kaplica.
Według Katalogu Zabytków… obecną cerkiew wzniesiono w latach 1840 - 1842 kosztem Augusta Zamoyskiego, potem przebudowano. Natomiast B. Seniuk podaje, że cerkiew unicką wzniesioną w latach 1840 – 1842 rozebrano w 1893, a obecną wybudowano w latach 1893 - 1895 jako prawosławną, prawdopodobnie według planów Wiktora Iwanowicza Syczugowa. Cerkiew została nieco uszkodzona w czasie I i II wojny światowej.
Architektura
Jest ona położona na krawędzi skarpy nadbużańskiej, orientowana, murowana z cegły i otynkowana, bizantyńsko-klasycystyczna. Centralna, na planie krzyża greckiego, z trzema absydami od wschodu, wydłużoną częścią frontową oraz wieżą od zachodu. W wieży w przyziemiu mieści się babiniec, na piętrze chór muzyczny.
Na zewnątrz dolna kon dygnacja wieży i wysoki cokół obiegający budynek są boniowane, ele wacje mają podziały lizenowe. Wydatne gzymsy wieńczące są profilowane, podkreślone ceglanymi fryzami. Narożniki ra mion transeptu zaakcentowane są wgłębionymi kolumienkami w typie bizantyńskich. Ramiona krzyża zwieńczone są nadwie szonymi przyczółkami. Podobne, przerwane szczyty wieńczą boczne elewacje wieży. Okna są wydłużone, zamknięte półkoliście, z archiwoltami zdobionymi ząbkowaniem. Por tal główny (od zachodu) i dwa boczne w ramionach krzyża (od północy i południa) wyodrębnione są w formie ryzalitów zwieńczonych segmentowymi naczółkami. Otwory wejściowe zamknięte są półkoliście, ujęte parami niskich kolumn w typie bizantyjskich i zwień czone archiwoltami z ząbkowanym fryzem oraz starocerkiewnymi inskrypcjami.
Na osi fasady znajduje się półkoliście zamknięte, wielkie okno, ujęte od góry wyłamującą się archiwoltą. Dwie górne kondygnacje wieży wyodrębnione są nad gzymsem wieńczącym fasadę. Dolna kondygnacja jest kwadratowa, o silnie ściętych narożach, górna ośmioboczna, wzmocniona czterema skarpami i zwień czona attyką z ośmioma szczycikami w ośli grzbiet. Wieża nakryta jest ostrosłupowym hełmem, zwieńczonym latarnią z cebulastą kopułką. Boczne partie dolnej części wieży zwieńczone są wieżyczkami z cebulastymi hełmami na wysokich tamburach. Latarnia głównej kopuły cerkwi ma formę wysokiego, ogzymsowanego tamburu, nakryta jest cebulastym hełmem. Kopuły zwień czone są żeliwnymi krzyżami prawosławnymi, szczyty kaplic transeptowych i prezbiterium oraz naczółki portali - kamien nymi krzyżami łacińskimi.
Wnętrze nakryte jest w krzyżu spłaszczoną kopułą na pendentywach. Ramiona krzyża sklepione są kolebkowo, otwarte do części środkowej półkolistymi arkadami. Absydy na zewnątrz zamknięte są trójbocznie, wewnątrz sklepione hemisferycznie. Podchórze nakryte jest stropem.
Wyposażenie wnętrza
Klasycyzująca polichromia została wykonana w 1882 przez Haponiuka, strażnika ziem skiego włodawskiego. Ikonostas - w 1843 przez majstra stolarskiego Andrzeja Cieszyńskiego z War szawy jeszcze dla starej cerkwi. Znajduje się w nim cykl klasycyzujących obrazów z życia Maryi i Chrystusa, malowanych na deskach. Carskie wrota są snycerskiej roboty, ażurowe.
Na wyposażeniu jest rokokowy feretron (2. połowa XVIII wieku) z dwustronnym obrazem Matki Boskiej Leżaj skiej oraz Dzieciątka Jezus Salvatora Mundi. Drugi, również rokokowy (4. ćwierć XVIII wieku), z nowszymi obrazami, pochodzi być może z warsztatu Michała Filewicza. Kolejny, rokokowo - klasycystyczny (koniec XVIII wieku), z dwustronnym obrazem Matki Boskiej Chełmskiej (?) oraz św. Jana Ewangelisty ma rzeźbione główki puttów i putta w zwieńczeniu, ponadto symbole i narzędzia Męki Pańskiej oraz symbole starotestamentowe. Do zabytkowego wyposażenia należy krzyż procesyjny, dwustronnie malowany (1. połowa XIX wieku), z przedstawieniami Chrystusa Ukrzyżowanego na awersie, Boga Ojca, Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty na ramionach oraz św. Jana Ewangelisty na rewersie oraz Gołębicy Ducha Św. i główek cherubinów na ramionach.
Wśród ikon są między innymi wizerunki Chrystusa Pantokratora i św. Jana Złotoustego (XVII – XVIII wiek). Do tego ikona z przedstawieniem cudownego obrazu Matki Boskiej Hodegetrii Jerozolimskiej, otoczonego symbo lami maryjnymi (XVIII wiek); ikona Wniebowstąpienia (?) z XVIII wieku, z nałożonymi srebrnymi aureolami, w rokokowej ramie ze srebrnej, trybowanej blachy; pounicki obraz Wprowa dzenia NMP do świątyni (XVIII wiek); obraz Narodzenia NMP (XIX wiek), obraz Chrystusa błogosławiącego chleb i wino, z czterema ewangelistami w narożach, o charakterze lu dowym (1. połowa XIX wieku); obrazy Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Chrystusa Salvatora Mundi (po połowie XIX wieku).
Plebania
Plebania została wzniesiona w latach 1846 - 1850, później prze kształcona. Jest późnoklasycystyczna, murowana z cegły, otyn kowana i boniowana. Parterowa, na rzucie szerokiego pro stokąta, z dostawionymi później: przedsionkiem od frontu, skrzydłem od wschodu oraz werandą od północy. Wnętrze jest dwutraktowe, częściowo przekształcone. Na zewnątrz narożniki ujęte są lizenami. Okna mają profilowane obramienia, gzyms wień czący jest profilowany. Budynek jest nakryty czterospadowym dachem, krytym blachą.
źródła
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 18 - powiat włodawski, Warszawa 1975
B. Seniuk, Prawosławne cerkwie guberni lubelskiej i siedleckiej zrealizowane według projektów arch. Wiktora Iwanowicza Syczugowa… [w:] Do piękna nadprzyrodzonego. Sesja naukowa…, Chełm 1996
P. Superczyńska, Parafia prawosławna we Włodawie [w:] Włodawa. Miasto i region na przełomie XX/XXI wieku, red. E. Olszewski, Lublin-Włodawa 2002