Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie

 Historia

           Cerkiew została wzniesiona w latach 1848-1852 (według Obiektów zabytkowych Chełma… rozpoczęcie budowy nastąpiło w 1846 roku) kosztem rządu carskiego, na potrzeby przebywających w mieście wojsk rosyjskich. Po krótkim okresie funkcjonowania jako świątynia garnizonowa w 1864 roku przekształcona została na parafialną. W trakcie przeprowadzonego wówczas remontu między innymi dobudowano kruchtę. Cerkiew była restaurowana w 1927 roku, dziesięć lat później przygotowano plan jej rozbudowy w kierunku wschodnim (niezrealizowany). Po wojnie była remontowana w 1949 i w 1990 roku. W latach 1991-1993 przeprowadzono renowację ikonostasu. W ciągu ostatnich kilku lat cerkiew i jej otoczenie zostały gruntownie odrestaurowane.

zobacz prezentację ....

 Architektura

           Jest klasycystyczna, w typie bizantyjsko-ruskim.

           Orientowana, murowana z cegły, otynkowana. Centralna, na planie krzyża greckiego, z czterema okrągłymi wieżyczkami wtopionymi pomiędzy ramiona krzyża oraz niewielką, kwadratową kruchtą od frontu (szerokością równej arkadowej wnęce w elewacji frontowej). Po bokach prezbiterium wydzielone są dwa aneksy na rzucie litery L, mieszczące zakrystie. Bryła świątyni zwieńczona jest latarnią w formie walcowatego bębna nakrytego cebulastym hełmem. Analogiczne zwieńczenie mają wieżyczki boczne.

            Na zewnątrz wszystkie elewacje ukształtowane są analogicznie - w formie portyków przyściennych na cokole, które są ujęte parami pilastrów toskańskich podtrzymujących belkowanie i zwieńczone trójkątnymi, ogzymsowanymi przyczółkami. Na osi portyków, w arkadowych wnękach, znajdują się zamknięte półkoliście okna. Jedynie od wschodu są dwa okulusy. Narożniki kruchty są zaokrąglone od zewnątrz, jej ściany ujęte pilastrami toskańskimi, a fasada zwieńczona małym, trójkątnym przyczółkiem przechodzącym u góry w kształt krzyża. Otwór wejściowy jest zamknięty półkoliście, w bocznych ścianach są małe, również półkoliście zamknięte okna. Latarnia głównej kopuły rozczłonkowana jest ośmioma pilastrami i przepruta ośmioma arkadowymi oknami w obramieniach pilastrowych. Latarnie kopułek bocznych mają po cztery okna w analogicznych obramieniach. Dachy nad częścią główną i kruchtą są dwuspadowe, kryte (również hełmy latarń) blachą.

            Wnętrze nakryte jest w krzyżu kopułą na pendentywach, z potężną latarnią w formie walcowatego bębna. Na narożnych wieżyczkach znajdują się cztery kopułki z wysokimi, cylindrycznymi latarniami. Ramiona krzyża sklepione są kolebkowo, otwarte do części środkowej półkolistymi arkadami na parach gurtów, które spływają na parzyste pilastry toskańskie.

 Ikonostas

            Ikonostas i dwa ołtarzyki boczne pochodzą z 3. ćwierci XIX wieku (z pracowni Fryderyka Blicklego), w jednym z nich znajduje się ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Bogiem Ojcem (koniec XVIII wieku), w sukience z końca XIX wieku. Ikony malowane na desce: Św. Jan Chrzciciel (w typie XVII-wiecznym); dwie ikony św. Jerzego z 1772(?), z ośmioma prażniczkami i Pokrow Bogurodzicy z końca XVIII wieku(?), przemalowane; ikona Matki Boskiej z końca XVIII wieku, w sukience z blachy srebrnej o charakterze rokokowym (XIX wiek); św. Mikołaj Cudotwórca z Chrystusem i Matką Boską (XVIII - XIX wiek), w sukience z blachy srebrnej z 2. połowy XIX wieku.

                     

Jednym z najważniejszych wizerunków jest kopia ikony Matki Bożej Chełmskiej (zaginionej podczas II wojny światowej a w 2000 roku odnalezionej w Łucku na Ukrainie). Według tradycji ikona ta wyszła spod ręki św. Łukasza Ewangelisty, na ówczesnej Rusi pojawiła się w X wieku. 

                     

 Wyposażenie

            Na wyposażeniu jest też brązowy krzyż (XVII - XIX wiek) w nowszej oprawie, w typie bizantyjskim, płaskorzeźbiony, z postaciami Chrystusa Ukrzyżowanego, Matki Boskiej Bolesnej, św. św. Jana Ewangelisty, Marty i Longinusa. Księgozbiór zawiera kilkadziesiąt ksiąg cerkiewnych z XVII - XIX wieku, częściowo oprawnych w skórę, z drzeworytami. Malowidła ścienne we wnętrzu cerkwi wykonał XIX-wieczny warszawski malarz Bonawentura Dąbrowski. W 2001 roku w przedsionku świątyni umieszczono między innymi tablicę upamiętniającą założyciela Chełma, księcia Daniela Romanowicza (z okazji 800-lecia jego urodzin).

 Dzwonnica

            Dzwonnica znajdująca się w zachodnim narożniku zespołu została wzniesiona współcześnie z cerkwią. Jest klasycystyczna, murowana z cegły, otynkowana, na rzucie kwadratu, dwukondygnacyjna. Dolna kondygnacja ma formę cokołu (jest gładka). Górna (boniowana i ujęta na narożach pilastrami) przepruta jest arkadowymi przeźroczami dzwonnymi, pod którymi znajdują się kwadratowe płyciny, i zwieńczona belkowaniem. Dach dzwonnicy jest kopulasty, czteropołaciowy z lukarnami, zwieńczony szczupłą latarnią z cebulastym hełmem, kryty blachą. 

 Plebania

            Plebania jest późnoklasycystyczna (około połowy XIX wieku, wg Obiektów zabytkowych Chełma… - z około 1868 roku), murowana z cegły, otynkowana, podpiwniczona. Ma rzut prostokąta, jest siedmioosiowa, dwukondygnacyjna. Na zewnątrz parter jest boniowany. Na osiach zewnętrznych elewacji frontowej są pozorne ryzality, ujęte pilastrami i zwieńczone trójkątnymi frontonami. W parterze znajdują się bliźniacze okna zamknięte półkoliście, na piętrze kwadratowe. Wszystkie otwory na piętrze mają pilastrowe obramienia z nadprożami. Na osi budynku znajduje się balkon z ażurową, żeliwną balustradą. Wokół biegnie profilowany gzyms wieńczący. Dach jest dwuspadowy, kryty blachą.

            Wnętrze plebanii jest dwutraktowe, z sienią i klatką schodową na osi oraz podłużnym korytarzem pomiędzy traktami, nieco przekształcone. Sień sklepiona jest kolebkowo z lunetami na gurtach, pozostałe pomieszczenia kryte są sufitami.

źródła

  1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968

  2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009