Cerkiew św. Nikity w Kostomłotach

           Parafia unicka w Kostomłotach istniała już w I połowie XVII wieku, z tego okresu pochodzi zachowana do dziś drewniana cerkiew (wzniesiona zapewne w 1631).

            Świątynia była wielokrotnie restaurowana, w 1852 została remontowana kosztem ówczesnego właściciela Kostomłot Józefa Łoskiego, w latach 1927 - 1930 świątynia przeszła remont kapitalny, wtedy też dobudowano wieżę nad kruchtą, a ostatni remont został przeprowadzony w 2002 roku.

             Po likwidacji unii w 1874 została przemianowana na prawosławną. Podczas pierwszej wojny światowej opuszczona, w końcu w 1925 parafię prawosławną skasowano. Po przejęciu świątyni przez kościół rzymskokatolicki powołano tu parafię neounicką (katolicką obrządku bizantyjsko-słowiańskiego) św.Nicetasa (Nikity) Męczennika. Rzymski legionista z IV wieku, który oddał życie za Chrystusa, jest czczony zarówno przez wschodnie, jak zachodnie chrześcijaństwo. Neounia miała za zadanie przyciągnąć do katolicyzmu m.in. byłych unitów, siłą „nawróconych” w XIX wieku na prawosławie. Takich parafii powstało w ówczesnej diecezji podlaskiej kilkanaście, choć nie wszystkie wyszły poza fazę organizacyjną.

Na początku była przedmiotem ostrego konfliktu między prawosławnymi i unitami, np. w czerwcu 1927, pod nieobecność unickiego proboszcza, grupa wiernych z przysłanym z Jabłecznej duchownym prawosławnym na czele, włamała się do cerkwi. Po nabożeństwie zabrali oni przedmioty kultu religijnego i udali się w procesji do Jabłecznej. Innym razem podczas zatargów ciężko pobity został ksiądz unicki. W końcu wyrokiem sądu w 1928 eksmitowano prawosławnego duchownego, parafia została ostatecznie neounicka.

Jeszcze na początku 1947 funkcjonowały w powiecie bialskim cztery takie parafie: w Bublu Starym, Dokudowie, Kostomłotach i Połoskach (podczas wojny część świątyń zajęli prawosławni). Po akcjach przesiedleńczych, które dotknęły i wyznawców prawosławia, i unitów, ostały się tylko Kostomłoty (notabene – jedyna parafia neounicka w Polsce). Przetrwały głównie dzięki determinacji ks. Aleksandra Przyłuckiego, który był proboszczem w latach 1940 - 1967. Na początku lat 80-tych cerkiew przeszła pierwszy po wojnie generalny remont, pod koniec dekady zyskała polichromię wewnątrz. W trakcie remontu w 2000 roku wieżyczki na szczytach wieży i dachu nawy wyposażono w okazałe, cebulaste hełmy.

Choć sama parafia liczy tylko 147 wiernych, jest ważnym miejscem na mapie religijnej Polski. Od 1998 nosi też miano Sanktuarium Unitów Podlaskich (do Kostomłotów przywieziono cerkwie błogosławionych męczenników). Przy cerkwi działa Centrum Ekumeniczne, prowadzące działalność rekolekcyjną wśród młodzieży - zarówno katolickiej jak i ewangelickiej czy prawosławnej. Święto patrona obchodzi się uroczyście w niedzielę po 8 września. Święto Jordanu ze święceniem wody w Bugu 6 stycznia.

Świątynia jest orientowana, drewniana o konstrukcji zrębowej (z bali sosnowych) wzmocnionej lisicami i więźbie dachowej krokwiowo-płatwiowej z jętkami. Na podmurówce, z zewnątrz oszalowana. Belkowe stropy przykryte są deskowym pułapem (w kruchcie jest strop belkowy nagi),z fasetą. Podłogi z desek.

W rzucie jest to cerkiew salowa (jednonawowa, brak oddzielnego prezbiterium), na planie prostokąta, z trójbocznie zamkniętą częścią prezbiterialną. Od wschodu do nawy przylega węższa od niej, prostokątna zakrystia, od zachodu jeszcze węższa prostokątna kruchta, zwieńczona wieżą. Do zachodniej części nawy przylega chór muzyczny, wsparty na dwóch słupach, z balustradą z desek. Wieża jest czworoboczna, jednokondygnacyjna, z prostokątnymi, ażurowymi prześwitami. Dachy kryte blachą – nad nawą i kruchtą dwuspadowy, na zamknięciu prezbiterium dwupołaciowy, nad zakrystią trójpołaciowy, na wieży czterospadowy. Okna są zamknięte półkoliście (to w szczycie kruchty jest ozdobne, rozetowe), w zakrystii prostokątne, w prezbiterium i bocznych ścianach kruchty są małe, okrągłe okienka.

Współczesne malowidła wewnątrz to motywy roślinne i geometryczne na ścianach i stropie oraz grupa Deesis w prezbiterium, adorowana przez cherubiny i Komunia Apostołów. Dwurzędowy ikonostas i ikony w nim pochodzą z końca XIX wieku, carskie wrota – z końca XVIII wieku. W świątyni znajdują się też cenne ikony XVII-wieczne: św. Nikity – patrona parafii, ufundowana dla nowowybudowanej wtedy cerkwi, Matki Boskiej Ilińskiej, Chrystusa Pantokratoraoraz XVIII-wieczne (Mała Deesis, Matka Boska z Dzieciątkiem) i późniejsze. Do tego XVIII - XX-wieczne wyposażenie charakterystyczne dla obrządku wschodniego (m.in. cyborium, para koron ślubnych, całun – łaszczanina) i XVIII-wieczne księgi liturgiczne.

Stojący niedaleko cerkwi drewniany budynek plebanii (o konstrukcji zrębowej) pochodzi z końca XIX wieku. Ozdabiają go deskowe obramienia okien, wycinane w zgeometryzowane wzory. W 1999 obok cerkwi wzniesiono drewnianą kaplicę (ołtarz polowy), zwieńczoną cebulastymi kopułkami.

 źródła:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 (powiat Biała Podlaska), Warszawa 2006

2. Janusz Maraśkiewicz, Aneta Semeniuk, Drewniane budownictwo sakralne. Powiat Biała Podlaska, Lublin 2001

3. Andrzej Tłomacki, Parafia neounicka w Kostomłotach w latach 1918-1994 [w:] „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 1995, nr 3