Dawna cerkiew w Wisznicach

            Parafia prawosławna w Wisznicach istniała co najmniej od 1575 (według Katalogu Zabytków… już w 1. połowie XVI wieku), zachowała się wzmianka o uposażeniu w tym roku pomocnika cerkiewnego przez Pawła Iwanowicza Sapiehę, wojewodę nowogrodzkiego. Prawdopodobnie także on ufundował pierwszą drewnianą cerkiew. Parafia została uposażona w 1588 i 1591 przez Mikołaja Sapiehę, wówczas wojewodę brzeskiego i starostę orszańskiego. Zapewne wkrótce po zawarciu unii brzeskiej przekształcono ją na greckokatolicką.

Następną cerkiew, już unicką (Wniebowzięcia NMP) wybudowano w 1630 z fundacji Krzysztofa Sapiehy, stolnika litewskiego. Uposażenie parafii potwierdziła w 1664 Helena z Sołomerecza Sapieżyna Krayczyna. Kolejna cerkiew, również drewniana, uposażona w 1749 przez Katarzynę z Sanguszków Sapieżynę, wojewodzinę brzeską, spłonęła w wielkim pożarze Wisznic w 1836. Według M. Bieni i A. Szabaciuka natomiast w źródłach znajduje się wzmianka, że w 1677 powstała nowa cerkiew, św. Jerzego (drewniana, kryta gontem, z kopułą zwieńczoną metalowym krzyżem). Obiekt ten spłonął najprawdopodobniej około 1780 a w 1783 został odbudowany. W 1828 zaopatrzono go w nowe fundamenty, powiększono o kruchtę.

Wkrótce po pożarze w 1836 wyświęcono kamienny fundament pod nową świątynię, ale ze względu na brak środków budowa nie ruszyła. Przez kilka lat duchowny unicki odprawiał nabożeństwa w wisznickim kościele rzymskokatolickim. Potem przeniesiono je do zaadaptowanej na cele sakralne remizy (poświęcono ją w 1840), gdzie odbywały się przez wiele lat. W 1851 zatwierdzono projekt cerkwi murowanej, ale tym razem także nie podjęto budowy (Ignacy Sosnkowski, ówczesny właściciel Wisznic i kolator parafii, ze względu na zadłużenie nie mógł jej współfinansować). Fundusze na nią znalazły się dopiero w 1870. Budowa, sfinansowana przez rząd carski, została ukończona w 1872, ale już trzy lata później – w związku z prześladowaniem unii – cerkiew przejęli wyznawcy prawosławia.

W świątyni, pierwotnie z ołtarzem od wschodu, znajdował się ikonostas z obrazami czterech ewangelistów oraz ikonami Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i narodzenia św. Jana Priedtieczenskiego poniżej. Na kolumnach umieszczono ikony św. Jana Złotoustego i św. Mikołaja Cudotwórcy. Cerkiew nakryta była kulistą kopułą pobitą miedzią. W 1906 przeprowadzono remont świątyni. W 1920 przekształcono ją na kościół rzymskokatolicki, po remoncie w miejsce ikonostasu wstawiono ołtarz. Kościół ten był użytkowany do 1955, kiedy konsekrowano nowy. W 1978 wewnątrz wybuchł pożar.

W trakcie badań archeologicznych, podjętych w 2009 w związku z planowaną renowacją budynku, odkryto murowane krypty z pochówkami oraz pozostałości kamiennych fundamentów z dwóch wcześniejszych założeń świątynnych. W wyremontowanej dawnej cerkwi urządzono Centrum Kultury Chrześcijańskiej, podlega ono miejscowemu ośrodkowi kultury.

Dawna cerkiew jest usytuowana w narożniku południowo-zachodniej pierzei rynku, w najwyższym punkcie miasteczka. Jest to budynek murowany z cegły i otynkowany, w stylu neoklasycystycznym, na planie krzyża łacińskiego, orientowany. Należy do świątyń budowanych przez rząd carski w ostatnich latach trwania kościoła grekokatolickiego (unii) i po jego kasacie w 1865. Cerkwie te miały określone założenia ideowe – rozbudzanie wśród unitów poczucia odrębności narodowej i religijnej od rzymskich katolików. Stąd delatynizacja i wyraźne podkreślanie wschodniego charakteru ich architektury – były to budowle na planie krzyża, z zaakcentowanym przecięciem jego ramion (strefa podkopułowa) oraz wyraźnie zaznaczonym podziałem obiektu na trzy części: ołtarzową (wschodnie ramię krzyża), nawową i przedsionek. Wśród nich wyodrębnia się grupa (z wisznicką cerkwią włącznie) dekorowana klasycystycznym detalem i powstała według jednego, ogólnego wzoru. Ramiona krzyża (od północy i południa) tworzą tu kaplice – przybudówki a przedsionek jest dwuczłonowy. Część środkowa (skrzyżowanie ramion) w miejsce dawnej kopuły nakryta jest dachem czterospadowym, zwieńczonym wieżyczką z latarnią, pozostałe części dachami dwuspadowymi, wszystkie kryte blachą.

źródła:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 18 – powiat włodawski, Warszawa 1975

2. P. Cynalewska – Kuczma, Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z imperium rosyjskim, Poznań 2004

3. Kościoły, cerkwie i klasztory Lubelszczyzny w świetle badań archeologicznych, red. E. Banasiewicz – Szykuła, Lublin 2013