Dawny pałac Firlejów w Dąbrowicy

 Historia

           Prawdopodobnie w 1. ćwierci XV wieku Firlejowie założyli w Dąbrowicy, swojej głównej siedzibie, rezydencję. Przed 1553 Piotr Firlej, wojewoda ruski, fundator zamków w Janowcu i Kocku, przystąpił do budowy nowej. Rozpoczęte przez niego prace kontynuował syn Mikołaj, wojewoda lubelski. Budowa została ukończona około 1565 roku.

            Ostatnia rozbudowa zamku (być może niedokończona), na reprezentacyjny pałac, została przeprowadzona około 1610-1630 roku. Przeprowadził ją albo Jan Firlej, podskarbi wielki koronny, starosta lubelski (zm. 1615), albo Mikołaj Firlej, wojewoda sandomierski, starosta kazimierski/lubelski? (zm. 1636). Przy pałacu mógł pracować Jan Wolff.

           Dotychczasowy zamek uległ gruntownym przekształceniom: dobudowano trzy baszty, dwukondygnacyjne, arkadowe galerie a skrzydło po stronie północnej zostało podwyższone. Zarówno galeria, jak i baszta północno-zachodnia (najbardziej reprezentacyjne) pokryte zostały dekoracją tzw. typu lubelskiego. Obok rezydencji został założony ogród włoski.

           Prawdopodobnie przed 1669, w czasie sporu Firlejów z Zofią Tarnowską, pałac został spustoszony. Później ulegał stopniowej dewastacji. Bezpośrednią przyczyną jego ruiny był pożar przed 1694 rokiem. Na początku XVIII wieku został splądrowany przez Szwedów i dalej popadał w ruinę. W międzyczasie zmieniali się jego właściciele. Po 1737, kiedy wygasła linia Firlejów, należał do Januszewskich, później (do 1792) do Józefa Potockiego. W 1775 pałac był już pozbawiony sklepień, drzwi i okien, nie nadawał się do zamieszkania. Wygląd jego ruin w ostatnich latach XVIII wieku zachował się na rysunkach Zygmunta Vogla (w 1852 resztki pałacu uwiecznił Adam Lerue).

           Od 1792 majątek był prowadzony przez kolonistów niemieckich, Lingenauów. W 1. ćwierci XIX wieku przystosowali oni część pałacu do celów mieszkalnych i zabezpieczyli istniejące jeszcze dwie baszty (pod koniec XIX wieku zniszczona została baszta w narożniku północno-zachodnim). Przed połową XIX wieku na miejscu pozostałych części pałacu na starych fundamentach wzniesiono nowe zabudowania.

           Pod koniec XIX wieku dobra dąbrowickie zostały rozparcelowane i sprzedane. Około 1915–1917 pałac nabył Żyd Berek Zalcman. Po I wojnie światowej kupili go ojcowie jezuici z Lublina. W jednym z dawnych pomieszczeń zamku założyli oni prowizoryczną kaplicę poświęconą Narodzeniu NMP. W 1950 majątek został skonfiskowany przez Państwowy Fundusz Ziemi. W latach 1952–1953 prowadzone były wstępne badania architektoniczne pozostałości pałacu. W latach 1956-1957 przeprowadzono ich konserwację. Na baszcie zrobiono wówczas dach kryty gontem, a jedna arkada galerii (w przyziemiu) została zrekonstruowana według projektu Jana Gontarczyka. W latach 90-tych XX wieku w obrysie fundamentów pałacu wybudowano Dom Spotkania Caritas Archidiecezji Lubelskiej, z wtopioną na narożu jedyną ocalałą basztą.

 Architektura

           Nieistniejący dziś pałac, frontem zwrócony na wschód, usytuowany był na skarpie otoczonej fosą oraz stawami i łąkami od północy i zachodu. Był murowany z kamienia i cegły, w kształcie czworoboku, z podwórzem pośrodku. Budynki mieszkalne, dwukondygnacyjne, na rzucie litery L, założone zostały na miejscu i z użyciem fundamentów (być może również częściowo murów) z XV - XVI wieku. Otaczały one podwórze od zachodu i północy, od południa i wschodu znajdował się mur. Skrzydło zachodnie miało trzy wieloboczne wieże na narożach. Jego elewację wschodnią stanowiła biegnąca również wzdłuż skrzydła północnego dwukondygnacyjna, arkadowa galeria zwieńczona attyką.

            Zachowana wieża ma rzut ośmioboku, jest dwukondygnacyjna. Na jej narożach są załamane pilastry: w dole jońskie, dźwigające uproszczone belkowanie z daszkiem okapowym, a w górze kompozytowe, z rozbudowanym belkowaniem z fryzem konsolkowym. W dolnej kondygnacji znajduje się strzelnica kluczowa oraz późniejsze otwory okienne. W górnej kondygnacji są arkadowe płyciny i wydłużone, zamknięte półkoliście okna. Wokół nich zachowało się cekinowe obramienie zwane ,,plecionką Firlejowską”, typowe dla renesansu lubelskiego. Dekoracja pokrywająca głowice pilastrów, konsolki i klucze arkad jest stylizowana, roślinno-wstęgowa. Dach jest namiotowy, ośmiopołaciowy.

 Kaplica

           Pierwotnie obok rezydencji istniała kaplica pod wezwaniem św. Mikołaja, wzniesiona w 1532 przez Piotra Firleja. Około 1557 została ona zamieniona na zbór przez Mikołaja Firleja. Kolejny Mikołaj, wojewoda krakowski, bratanek tego ostatniego, restytuował kaplicę dla kultu katolickiego. On także przed 1598 gruntownie ją odnowił. Przed 1694 kaplica była już ruiną. Szkielet budowy prawdopodobnie został kompletnie zniszczony podczas I wojny światowej i po 1916 zburzony.

 źródła

A. Hohengarten, Dąbrowica wczoraj i dziś, Dąbrowica 2000

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 10 - powiat lubelski, Warszawa 1967

J. Teodorowicz - Czerepińska, Renesans lubelski [w:] Renowacje i zabytki 2011, nr 3