Dzisiejsza data:

Dawny zamek i dwór w Rachaniach

            Katalog Zabytków… podaje, że według tradycji w 1. połowie XVII wieku Cetnerowie wybudowali tu zamek. Autorzy Dziejów miejscowości… uważają ich obecność wówczas w Rachaniach za wątpliwą, rezydencjonalno-obronny zamek (z lochami) miałby powstać prawdopodobnie w XVI wieku z inicjatywy Rachańskich. W 2. połowie XVII wieku Rachanie należały do Czarnkowskich, w XVIII wieku do Rostkowskich, potem Rzeczyckich, wówczas wzniesiony nowy pałac (za Katalogiem Zabytków…, właściwie jest to dwór). W XIX wieku majątek był własnością Fredrów i Starzyńskich. Zamek został częściowo zburzony zapewne w 2. połowie XVIII wieku, ponownie w 1919.

           Cały zespół usytuowany jest na rozległym, płaskim terenie, z gwałtownym spadkiem od wschodu. W XIX wieku założono tu park krajobrazowy, dziś znacznie zniszczony, zachowały się okazy lip i jesionów. Tuż przy wschodnim zboczu założenia usytuowana jest zachowana część dawnego budynku zamkowego, od zachodu dwór. Resztki murów obronnych, okalające założenie zamkowe od zachodu zostały rozebrane po 1919.

           XVI/XVII-wieczny zamek został z czasem gruntownie przebudowany. Zachowany budynek stanowi fragment niegdyś znacznie rozleglejszej budowli. Prawdopodobnie mieściła się tu kaplica, później (od 2. połowy XVIII wieku) użytkowana na cele świeckie, mieszkalne lub gospodarcze. Współcześnie w budynku ulokowano masarnię, potem zakład przetwórstwa rybnego. Frontem zwrócony jest on na wschód, murowany z cegły i otynkowany. Ma rzut prostokąta, zwężonego od północy, w części frontowej. Jest piętrowy, z parterową przybudówką od północy, przylegającą do węższej części, pochodzącą z 1953.

           Elewacje mają podziały ramowe, obiega je profilowany gzyms podokapowy. Od północy i południa są analogiczne, trójkątne szczyty (od północy dwa – jeden nad węższą część budynku, drugi nad szerszą), zwieńczone wyodrębnionymi, także trójkątnymi, ogzymsowanymi przyczółkami z XVIII wieku. Poniżej są prostokątne otwory okienne w głębokich glifach, ze starymi, przewlekanymi kratami, może jeszcze XVII-wiecznymi. Otwory wejściowe zewnętrzne i wewnętrzne są prostokątne, w trzech stare żelazne drzwi z XVII - XVIII wieku, w tym jedne na piętrze z krzyżującymi się listwami. Pod tynkiem widoczne są ślady zamurowanych okien zakończonych półkoliście.

           Obszerne piwnice budynku sklepione są kolebkowo. Na parterze i piętrze są po dwa pomieszczenia sklepione kolebkowo-krzyżowo. Ponadto na piętrze trzecie pomieszczenie ze sklepieniem kolebkowym, w którym zachował się marmurowy, ogzymsowany kominek z XVIII/XIX wieku. Klatka schodowa również sklepiona jest kolebkowo, także obecny strych, zapewne niegdyś trzecia kondygnacja budynku. Bezpośrednio na sklepieniu wsparty jest dwuspadowy dach.

           Dawny pałac (dwór) według Katalogu Zabytków… został wzniesiony zapewne w 2. połowie XVIII wieku. Dzieje miejscowości… podają, że w końcu XVIII wieku. Katarzyna Rachańska wybudowała typową rezydencję wiejską – murowany dworek w stylu klasycystycznym, dwutraktowy, na rzucie prostokąta, z krętymi, metalowymi schodami prowadzącymi z sieni do facjaty. Późniejsze przebudowy zatarły jego pierwotny kształt. W połowie XIX wieku Starzyńscy nadali zespołowi dworskiemu nowy kształt przestrzenny, przebudowali też dwór i część gospodarczą. Położony na północ od dworu park nabrał cech krajobrazowych – włączono do niego sąsiedni, malowniczo zalesiony jar, miejsce romantycznych przechadzek.

           Dwór, około 1910 zamieniony na oborę, spłonął w czasie I wojny światowej, ponownie w 1944. Później został odbudowany i gruntownie przekształcony. Po parcelacji majątku w 1946 dwór wraz z zabudowaniami gospodarczymi, parkiem, sadem i stawami przekazano Towarzystwu Uniwersytetów Ludowych, potem POM-owi i GS-owi. Założenie parkowe uległo dewastacji, pojawiły się nowe budynki, osuszono stawy.

           Dawny dwór jest murowany z cegły i otynkowany, parterowy, z wystawką od frontu. W rzucie prostokątny, z dłuższymi elewacjami dziewięcioosiowymi, zwieńczonymi gzymsem. Od frontu, na osi jest czterokolumnowy portyk wspierający balkon, który poprzedza wystawkę. Nad prostokątnymi otworami okiennymi i drzwiowymi (w obramieniach) odcinki gzymsu. Dach jest dwuspadowy, kryty blachą.

           Na znacznej przestrzeni całego założenia ciągną się murowane z cegły podziemia zamkowe, które według tradycji miały prowadzić do zamku w Wożuczynie. Były one burzone i rozbierane od XVIII wieku. Układ piwnic jest korytarzowy. Piwnice i korytarze są sklepione kolebkowo, niektóre z okrągłymi otworami świetlnymi. W ścianach korytarzy znajdują się wnęki. W obrębie założenia zachowała się też stara studnia i słupy flankujące wejście na jego teren.

źródła:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.VIII, z. 17 - Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982

2. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, B. Typek, Dzieje miejscowości gminy Rachanie, powiat tomaszowski, Rachanie – Zamość 2013

Grafika losowa