Budynki dawnego zamku w Łaszczowie
Zamek w Łaszczowie został wzniesiony w połowie XVI wieku, wraz z założeniem miasta (według autorów Dziejów miejscowości gminy Łaszczów… - prawdopodobnie) przez Aleksandra Łaszcza, kasztelana czerskie go, podkomorzego bełskiego i starostę chełmskiego.
Poło żony był wśród bagien, na północny zachód od rynku. Ucierpiał w 1648, 1655, został zniszczony zupełnie przez Szwedów w trakcie wojny północnej (1702). Był przebudowywany w XVII i XVIII wieku. Zachowane dwa oddzielne bu dynki zamkowe zakupiła w 1770 gmina żydowska. Zbrojownię przekształcono wówczas na synagogę a skarbiec na szkołę. Oba budynki (muro wane z cegły i otynkowane) zostały częściowo znisz czone w czasie II wojny światowej.
Dawna zbrojownia (według Katalogu Zabytków… – rzekomo była to zbrojownia, zwana też „salą rycerską”) po zamianie na synagogę została całkowicie przebudowana. Po 1945 użytkował ją GS, obecnie stanowi ruinę, z częściowo widocznymi cechami stylowymi. Jest to budynek na rzucie zbliżonym do kwadratu, podpiwniczony. Do 1941 miał prostokątne przybudówki od zachodu i północy, z pomieszczeniami dla kobiet (zachodnia z murowanym parte rem i drewnianym piętrem).
Elewacje posadowione są na wysokim cokole, zwieńczone murem attykowym dzielonym lizenami. Przy południowo-wschodnim narożniku tego muru umiejscowiona była strzelnica kluczowa (XVI wiek?). Elewacja zachodnia (po przebu dowie na synagogę frontowa, obecnie zawalona) była podzielona pilastrami na trzy szerokie i dwa wąskie, skrajne przęsła. Znajdował się w niej prostokąt ny otwór wejściowy (niegdyś główny z babińca) oraz wąskie, szczelinowe okna w przesklepionych wnękach, ponad nimi trzy kwadratowe, zamknięte odcinkowo. Elewacja wschodnia jest boniowana, z prostokątnymi oknami w profilowanych obramieniach oraz oculusem na osi. Elewacja północna, o podziale ramowym, jest pięcioosiowa, niesymetryczna, z czterema prostokątnymi oknami w profi lowanych obramieniach. Najozdobniejsza elewacja południowa (od strony miasta) pochodzi z okresu po 1770. Jest czteroosiowa, boniowana po ziomo, rozczłonkowana kanelowanymi pilastrami ze stylizowanymi głowicami, które podtrzymują gzyms. Okna zam knięte łukiem odcinkowym, rozmieszczone niesymetrycznie (jedno zamieniono po 1941 na otwór wejściowy) mają profilowane obramienia. Zwieńczenie elewacji (ponad murem attykowym) stanowi szczyt attykowo-balustradowy z płycinami i ozdobnym kartuszem na osi. Dach na budynku był czterospadowy, łamany polski.
Wewnątrz znajduje się sa la (już współcześnie była ona prowizorycznie podzielona na dwie kondygna cje), którą dawniej nakrywało sześciopolowe sklepienie żaglaste na gurtach (obecnie zawalone). Sklepienie było wsparte na dwóch masywnych kolumnach (te częściowo się zachowały) z kapitelami dekorowanymi perełkami i wolimi oczkami o charakterze XVII-wiecznym. Sklepienie zdobiła stiukowa dekoracja o motywach roślinnych i kolistych, ściany polichromia z XVIII (?) – XIX wieku.
Dawny skarbiec, późniejsza szkoła żydowska po 1945 został gruntownie przebudowany na remizę straży pożarnej, potem na kino. Budynek ten jest czworoboczny, bez cech stylowych.
źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.VIII, z. 17 - Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982
J. Frykowski, E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Łaszczów – powiat tomaszowski, Łaszczów – Zamość 2004