Kościół pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła w Międzyrzecu Podlaskim

           W miejscu, w którym stoi dziś kościół św. św. Piotra i Pawła (na terenie tzw. Nowego Miasta, przy ul. Lubelskiej), pierwotnie znajdowała się drewniana cerkiew prawosławna. W 1583 została ona przeniesiona spod zamku (ufundowano ją tam w połowie XVI wieku) i uposażona przez Stefana Zbaraskiego. Następna cerkiew, już unicka, murowana (według J. Geresza – drewniana na podmurówce) była wzmiankowana w 1726, w 1759 już jako zrujnowana. Dziesięć lat później została rozebrana.

            Nową (obecny kościół katolicki) wybudowano w latach 1772 - 1774 z fundacji księcia Augusta Czartoryskiego, być może według projektu Stanisława Zawadzkiego. Na początku XIX zyskała ona nowy ołtarz w stylu empire. Ostatni proboszcz unicki, ks. Faustyn Hanytkiewicz został uwięziony po 1865, kiedy odmówił zaprzestania odprawiania nabożeństw po polsku i usunięcia organów. W 1874 unicką cerkiew zamieniono na prawosławną. Po ucieczce duchownego podczas I wojny światowej niemieckie władze okupacyjne urządziły w niej magazyn zboża. W 1919 została przejęta przez duchowieństwo rzymskokatolickie a w 1921 rekoncyliowana i zamieniona na kościół rektoralny. Był on wyposażany przez cały okres międzywojenny, między innymi kilka obrazów wykonał miejscowy artysta Józef Piotr Koźmiński. W 1934 wyremontowano wieżę i dach. Podczas II wojny światowej kościół ponownie służył jako magazyn. Po uszkodzeniach z 1944, kiedy został trafiony pociskiem artyleryjskim, w tym samym roku, po zakończeniu działań wojennych wykonano naprawy (nie odbudowano neogotyckiej wieżyczki). Kolejne w latach 1959 - 1963 i 1979 - 1980. Parafię erygowano w 1994.

            Kościół jest orientowany, murowany i otynkowany, barokowo-klasycystyczny. Salowy (bez wyodrębnionego wewnątrz prezbiterium), na planie prostokąta zamkniętego trójbocznie, trójprzęsłowy. Część prezbiterialna zakończona jest ścianą prostą. W trójbocznym zamknięciu mieszczą się dwukondygnacyjne: składzik i zakrystia.

              Fasada jest dwukondygnacyjna, z nieznacznie zryzalitowaną częścią środkową, ujęta lizenami, boniowana na narożach. Szczyt z trójkątnym, ogzymsowanym naczółkiem ujęty jest spływami, zwieńczony krzyżem na cokole. Na osi fasady znajduje się prostokątny, profilowany portal zwieńczony odcinkiem gzymsu. Powyżej duże okno zamknięte półkoliście, z opaską w nadłuczu. Takie samo, tylko mniejsze, w tynkowej opasce z kluczem jest w szczycie.

            Płaszczyzny elewacji bocznych podzielone są lizenami, pomiędzy nimi znajdują się wysoko umieszczone, półkoliście zamknięte okna w gładkich, tynkowych opaskach. Poniżej okien wysokie, prostokątne płyciny. W elewacji tylnej, trójbocznej prostokątne, mniejsze okna rozmieszczone są w dwóch kondygnacjach, górne we wnęce zamkniętej półkoliście. Te w ścianie południowo-wschodniej są ślepe. Wszystkie elewacje zwieńczone są uproszczonym belkowaniem. Dach jest dwuspadowy, nad częścią wschodnią trójpołaciowy, kryty blachą.

            Jak pisze J. Geresz, kościół stanowi ciekawy przykład architektury okresu przejściowego, określanego jako „barokowy klasycyzm albo klasycyzujący barok”. Fasada jest poddana zdecydowanym podziałom, podłużnym i poprzecznym. Trójkątny tympanon charakterystyczny jest dla budowli klasycystycznych. Po baroku pozostały tylko łukowate przypory (spływy) w górnej kondygnacji i zamknięte półkoliście otwory okienne.

            Wewnątrz ściany zwieńczone są obiegającym belkowaniem z wydatnym gzymsem, podzielone szerokimi pseudopilastrami, pomiędzy którymi znajdują się głębokie, arkadowe wnęki. Chór muzyczny jest murowany, wydzielony ścianą, trójprzęsłowy, z pełnym parapetem. Pod nim znajduje się kruchta, otwarta do nawy prostokątnym otworem w profilowanym obramieniu i półkolistymi arkadami po bokach (północna jest zamurowana).

            Kościół nakryty jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na szerokich gurtach, z lunetami. W zakrystii jest ono nieregularne, czterodzielne. Kruchta, skarbczyk i lokalności na piętrze mają płaski strop. Okna znajdujące się w ścianach tarczowych, w głębokich glifach, zamknięte są półkoliście.

           Ołtarz główny, mensy ołtarzy bocznych, ławki, konfesjonały, stalle i drzwi wejściowe są jednorodne stylistycznie, modernistyczne, z elementami neoklasycyzmu i neobaroku (1935). Zostały wykonane zapewne przez Zakład Reszczyńskiego z Międzyrzeca. Fisharmonia firmy Manson & Hamlin z Filadelfii pochodzi z końca XIX wieku. W ołtarzu głównym znajduje się pounicki obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (zapewne 1. połowa XVIII wieku), przemalowany, ze srebrnym półksiężycem, koronami, berłem i gwiazdami. Na zasuwie obraz św. św. Piotra i Pawła z 1935, sygnowany Józef [Piotr] Poraj Koźmiński. W lewym ołtarzu bocznym jest pocerkiewny obraz św. Jana Chrzciciela z 2. połowy XIX wieku (według J. Geresza XVIII-wieczny), w neorokokowej ramie. W kościele znajduje się jeszcze między innymi dwustronny obraz Złożenie do grobu i Niewiasta u grobu z XVIII wieku, malowany na desce.

            Na wyposażeniu jest także rokokowa monstrancja (3. ćwierć XVIII wieku) – złocona, kameryzowana, na owalnej, wielolistnej stopie, z rocaillowymi kartuszami z główkami puttów w obłokach i bukietami kwiatów. Nodus jest gruszkowy, czteropolowy, owalne reservaculum w groszkowanym obramieniu, gloria promienista z wieńcem suchego akantu. Są tu jeszcze taśmy i kratki oraz putta trzymające Arma Christi, u góry plakietka z postacią Boga Ojca pod baldachimem z paludamentem, w zwieńczeniu pasyjka.

            Obok kościoła, od frontu stoi dzwonnica z lat 1772 - 1774, barokowo-klasycystyczna (w tym samym stylu, co kościół ). Co ciekawe, po I wojnie światowej przez dłuższy czas służyła za mieszkanie (!). Jest ona murowana z cegły i otynkowana, na planie kwadratu. Zwieńczona uproszczonym belkowaniem toskańskim, w dolnej części i na narożach boniowana. Zamknięte półkoliście przeźrocza znajdujące się powyżej boniowania umieszczone są w prostokątnych płycinach, ich nadłucza ujęte w szerokie opaski. Od północy znajduje się prostokątny otwór wejściowy. Dach jest czterospadowy, kryty blachą, zwieńczony schodkową „piramidką” z krzyżem na szczycie.

            Charakteryzując styl, w jakim wybudowana została dzwonnica, J. Geresz pisze, że są tu jeszcze barokowe zwielokrotnienia i łamanie gzymsów, ale ściana poddana jest już zdecydowanym podziałom i nie jest tak jednorodna, jak w okresie baroku. Płyciny ujęte są w pilastry, ale te są płaskie i mają ramowy charakter.

źródła

J. Geresz, Międzyrzec Podlaski. Zabytki, Międzyrzec Podlaski 1990

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 2 - powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006