Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w Międzyrzecu Podlaskim
Kościół położony jest na wschód od rynku, przy ul. Kościelnej. Teren przykościelny otoczony jest murem, w którym znajdują się kapliczki ze stacjami Drogi Krzyżowej a od wschodu trójprzelotowa bramka.
Pierwotny, drewniany został ufundowany około 1390 lub 1430 przez Mikołaja Nasutę. W 1477 ukończono kościół murowany, gotycki, ufundowany wraz ze szkołą parafialną przez Jana Nasutowicza, starostę brzeskiego. Pomiędzy 1586 a 1591 bogato uposażyła go Dorota z Firlejów Sapieżyna. Według opisu z 1. połowy XVIII wieku był on jednowieżowy, na rzucie krzyża łacińskiego, ze sklepionym prezbiterium i trójnawowym, dwuprzęsłowym korpusem o polichromowanym stropie. W 1747 cmentarz przykościelny został obwiedziony murem, położono fundamenty pod dzwonnicę, wyremontowano wyposażenie. W 1752 kościół spłonął.
Został odbudowany w latach 1753 - 1756 z fundacji Augusta Czartoryskiego, według projektu Antonio Solariego, w stylu późnobarokowym. Ze starego kościoła pozostawiono prezbiterium, korpus przedłużono i dobudowano dwie zakrystie. Wówczas też powstało rokokowe wyposażenie wnętrza, między innymi organy wykonane przez warszawskiego organmistrza Wawrzyńca Zadorskiego.
W końcu XVIII wieku rozpoczęto budowę nowej fasady, została ona przerwana wskutek śmierci proboszcza. Przeprowadził ją dopiero latach 1800 - 1808 Konstanty Adam Czartoryski. Klasycystyczną fasadę zaprojektował Chrystian P. Aigner. W tym samym czasie przebudowano chór. W 1850 zamurowano wejścia do naw bocznych i południowe drzwi do zakrystii. W 1859 przeprowadzono gruntowny remont, między innymi dzwonnicy. W 1877 położono nową, marmurową posadzkę a cztery lata później pojawiły się nowe organy warszawskiej firmy Józef Szymański. W 1905 wybudowano murowane ogrodzenie, w którym w 1912 umieszczono kapliczki ze stacjami Drogi Krzyżowej. W 1919 kościół przeszedł gruntowny remont, kolejne w 1930, 1949 i w 2000 – 2001. W 1954 warszawska firma Zygmunt Kamiński wybudowała nowe organy.
Kościół jest późnobarokowy, z klasycystyczną fasadą. Orientowany, murowany z cegły i otynkowany. Ma plan prostokąta, korpus trójnawowy typu bazylikowego, czteroprzęsłowy. Prezbiterium jest niemalże równe szerokością i wysokością nawie głównej (różnica jest minimalna), zamknięte trójbocznie. Ujęte jest prostokątnymi, piętrowymi aneksami, w których mieszczą się zakrystie, niegdyś z lożami w drugiej kondygnacji.
Fasada jest parawanowa, dwukondygnacyjna (kondygnacje zaznaczone gzymsem kordonowym), boniowana. Podzielona na przęsła czterema pilastrami w wielkim porządku podtrzymującymi architraw, fryz z tryglifami i trójkątny naczółek z okulusem (tworzą one ślepy portyk dorycki). Tympanon naczółka obwiedziony jest łamanym gzymsem z guttami. Zwieńczenie fasady stanowi dwustopniowa, gładka attyka i schodkowy szczyt z przeźroczem na sygnaturkę. Na nim walcowaty postument z ażurowym krzyżem na kuli. Boczne przęsła fasady są ślepe. Pośrodku znajduje się otwór wejściowy w prostokątnym, profilowanym obramieniu, z trójkątnym frontonem. Ponad nim prostokątna płycina z dekoracją sztukatorską w formie wieńca kwiatowego, z motywami uskrzydlonych główek anielskich, krzyżem i datą 1905, powyżej daty 1477 - 1754, 1930, 1949. W drugiej kondygnacji jest wysokie, zamknięte półkoliście okno, w profilowanym obramieniu z kluczem. Fasada nawiązuje charakterem (przy czym jest o wiele skromniejsza) do tej z kościoła św. Anny w Warszawie, również projektu Ch. P. Aignera.
Elewacje nawy głównej podzielone są pilastrami. Opięte są też nimi naroża prezbiterium. Elewacje naw bocznych zwieńczone są gzymsem i pasem gładkiego fryzu. Dachy nad korpusem są dwuspadowe (nad prezbiterium z trójpołaciowym zakończeniem), nad nawami bocznymi pulpitowe, nad aneksami trójspadowe, kryte blachą.
Wewnątrz nawa główna otwarta jest do bocznych trzema parami półkolistych arkad filarowych. Ściany nawy głównej i prezbiterium podzielone są parami pilastrów toskańskich wspierających wydatne belkowanie, wyłamane na osiach filarów. Od zachodu jest murowany chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach doryckich. Ma on ślepą balustradę z motywem połączonych ogniw. Po jego obu stronach są niewielkie pomieszczenia otwarte ku nawom bocznym. Nawy i prezbiterium nakryte są sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi na parach gurtów, zakrystie kolebkowymi z lunetami, w podchórzu jest płaski strop. Okna w nawie głównej i prezbiterium zamknięte są odcinkowo, w nawach bocznych koliste, w zakrystiach prostokątne.
W kościele znajdują się trzy późnobarokowe ołtarze z rokokową ornamentyką (po 1754), z kręgu warsztatu rzeźbiarza Jana Eliasza Hoffmana, ufundowane przez Augusta Czartoryskiego. Ołtarz główny jest dwukondygnacyjny, trójosiowy, o wysuniętych przęsłach bocznych, na wysokim cokole z bramkami. Pierwsza kondygnacja ujęta jest kompozytowymi kolumnami, na tle pilastrów, zwieńczona wydatnym belkowaniem wyłamanym nad kolumnami. W przęśle środkowym belkowanie zredukowano do wygiętego odcinkowo gzymsu. Druga kondygnacja jest jednoosiowa, ujęta w ukośnie ustawione, opilastrowane filary i wolutowe spływy. Zwieńczona promienistą glorią z Okiem Opatrzności.
W dolnej kondygnacji znajdują się rzeźby św. św. Piotra i Pawła, w górnej – adorujących aniołów. W polu głównym jest XX-wieczny obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Na zasuwie klasycystyczny obraz św. Mikołaja dającego posag ubogim dziewczętom, sprzed 1812 (mal. Kazimierz Wojniakowski? – za Katalogiem Zabytków, wg J. Geresza jest on przypisywany Franciszkowi Smuglewiczowi). W górnej kondygnacji umieszczono obraz Chrystusa przekazującego klucze św. Piotrowi, z połowy XIX wieku, w tradycji barokowej.
Ołtarze boczne są analogiczne parami, jednokondygnacyjne, z wysuniętymi ukośnie kolumnami i pilastrami podtrzymującymi odcinki przerwanego belkowania oraz rzeźbiarskim zwieńczeniem z glorią promienistą.
Pierwsza para ołtarzy znajduje się na zamknięciu naw bocznych. W lewym są rzeźby aniołów i obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w drewnianej sukience, zapewne XVIII-wieczny, gruntownie przemalowany w 1878 przez Józefa Buchbindera. Na zasuwie Adoracja Serca Matki Boskiej, w stylu biedermeier (lata 40 - 50. XIX wieku), sygnowane Hulewicz. Obraz został ufundowany przez Augusta i Aleksandrę Potockich, są na nim portretowe przedstawienia ich, córki Amelii oraz – według tradycji – autoportret malarza. W prawym ołtarzu znajduje się rzeźbiarska grupa Ukrzyżowania i anioły z Arma Christi, na zasuwie barokowy obraz Trójcy Św. (początek XVIII wieku).
Druga para ołtarzy rozmieszczona jest po bokach nawy głównej, w drugim przęśle. W lewym są rzeźby św. św. Anny i Joachima oraz obraz św. Józefa z 1882, sygnowane Karol Miller, być może wzorowany na wcześniejszym, późnobarokowym. W prawym ołtarzu znajdują się rzeźby św. św. Franciszka i Piotra z Alkantary oraz obraz Wizja św. Antoniego, sygnowany Rafał Hadziewicz 1882.
Ambona jest późnobarokowa, z ornamentyką rokokową (3. ćwierć XVIII wieku), pochodzi z kręgu warsztatów puławskich. Kwadratowy kosz ma wypukłe ścianki ozdobione płycinami z rocaille’ami. Ujęty jest pilasterkami na ściętych narożach i zwieńczony wydatnym gzymsem. U jego podstawy, na gzymsie znajdują się rzeźby siedzących Ewangelistów. Baldachim z puttami siedzącymi na wolutowych spływach, podtrzymywany przez dwie hermy anielskie, zwieńczony jest rzeźbą św. Pawła na postumencie.
Chrzcielnica jest rokokowa (3. ćwierć XVIII wieku), pendant do ambony (tworzy z nią harmonijną parę). Ma formę fontanny ozdobionej grzebieniami rocaille’owymi, na której umieszczone jest putto wylewające wodę. Po bokach są putta z kropidłem i świecą. Zaplecek ujęty jest pilastrami z motywem girlandy kwiatowej na wstędze i zwieńczony gzymsem. Na gzymsie znajduje się rocaille’owy kartusz i dwie płonące wazy, na szczycie baldachimu grupa chrztu Chrystusa.
W zakrystii znajduje się rokokowa komoda (1771) i barokowy klęcznik (2. połowa XVIII wieku) z obrazem Wizja św. Dominika w zwieńczeniu. Na wyposażeniu kościoła jest rokokowa ławka (3. ćwierć XVIII wieku), neobarokowy feretron (XX wiek) z obrazami św. Floriana i Matki Boskiej z Dzieciątkiem malowanymi na blasze, rokokowy krucyfiks procesyjny (3. ćwierć XVIII wieku).
W prezbiterium umieszczone są dwa epitafia. Jedno – Piotra Korybutowicza Zbaraskiego (zm. 1572), syna Stefana Zbaraskiego, ówczesnego właściciela Międzyrzeca, wykonane z kamienia przez Jana Kozowicza. Ma ono formę dużej płyty z inskrypcją, tarczą z herbem Korybut i datą 1586 – według J. Geresza jest to najstarsza na Podlasiu tablica inskrypcyjna w języku polskim. Drugie epitafium upamiętnia ks. Jana Kuzawińskiego (zm. 1883), jest żeliwne, warszawskiej fabryki Pawła Bitschana. Na fasadzie znajduje się epitafium ks. Kazimierza Dobrowolskiego (zm. 1867), z czerwonego granitu oraz ks. Adama Kukiela (zm. 1831), z piaskowca.
Wśród sprzętów liturgicznych jest między innymi regencyjna monstrancja (2. ćwierć XVIII wieku) na owalnej stopie o wielolistnym zarysie, z ornamentem cęgowym, kartuszem z herbem Bończa i glorią promienistą z reservaculum w kształcie serca. Także regencyjny pacyfikał (2. ćwierć XVIII wieku) na wykrojowej, wielopolowej stopie ozdobionej muszlami w ornamencie taśmowym i cęgowym, z wazonowym nodusem. W trójlistnych zakończeniach ramion umieszczone są odlewane medaliony z popiersiami Ewangelistów. W rewersie znajdują się relikwie św. św. Prospera, Teofila i Alojzego. Oprócz tego eklektyczny lichtarz z 1879, na kwadratowej plincie i kolistej stopie, o tralkowym trzonie dekorowanym akantem oraz zegar (werk z tarczą) z około połowy XVIII wieku, pierwotnie wkomponowany w ołtarz główny.
Na południe od kościoła, na jego osi (wysunięta poza ogrodzenie) znajduje się późnobarokowa, murowana dzwonnica, wzniesiona po 1747. Ma ona plan prostokąta, wklęsłego od północy i wypukłego od południa. Jest dwukondygnacyjna, na narożach i w ścianach bocznych ujęta pilastrami toskańskimi w wielkim porządku, zwieńczona wyłamanym nad nimi belkowaniem. W elewacji północnej znajduje się prostokątny otwór wejściowy w zamkniętym półkoliście portalu, z okulusem w nadprożu. Po jego bokach są konchowe nisze. W elewacji południowej jest odpowiednio ślepa wnęka. Górna kondygnacja przepruta jest zamkniętymi półkoliście przeźroczami, od północy i południa są po trzy, środkowe wyższe. Dach jest namiotowy, kryty dachówką, zwieńczony krzyżem.
Na wschód od kościoła, przy bramie stoi późnobarokowa kapliczka (3. ćwierć XVIII wieku). Jest murowana z cegły i otynkowana, słupowa, na narożach ujęta pilastrami. Wieńczy ją szczyt zamknięty łukiem wklęsło-wypukłym. Wewnątrz, w niszy znajduje się rokokowa rzeźba św. Jana Nepomucena (3. ćwierć XVIII wieku).
Nieopodal kościoła znajduje się budynek plebanii, wzniesionej zapewne na początku XIX wieku. Prawdopodobnie w trakcie renowacji w 1855 dobudowano murowany przedsionek i drewnianą kuchnię.
Plebania jest klasycystyczna, murowana z cegły i otynkowana, parterowa, podpiwniczona. Na osi elewacji południowej znajduje się prostokątny przedsionek, od północy, w drugiej, trzeciej i czwartej osi – weranda a od zachodu prostokątna dobudówka. Elewacje posadowione są na cokole, rozczłonkowane lizenami (w skrajnych osiach podwójnymi) i zwieńczone wydatnym gzymsem. Elewacja frontowa jest dziewięcioosiowa, boczne ślepe. Wnętrze jest dwutraktowe, częściowo przekształcone. Dach wysoki, czterospadowy, nad przedsionkiem dwuspadowy, nad dobudówką pulpitowy, kryty blachą. Przed budynkiem rośnie pomnikowy dąb.
W pobliżu znajduje się ponadto neorenesansowy dom parafialny, dawna szkoła parafialna. Został on zbudowany około 1852 - 1855, zapewne według projektu F. M. Lanciego, przekształcony w XX wieku. Jest murowany i otynkowany, parterowy, na planie litery T – w typie willi włoskiej, o nieregularnej bryle. Elewacja frontowa jest dziewięcioosiowa, z głęboką loggią na osi, wspartą na czterech toskańskich kolumienkach. Okna są wąskie, prostokątne. Wnętrze jednotraktowe, z sienią i dwiema salami po bokach.
Kaplica, dostawiona prostopadle do głównej bryły jest wyższa. W jej elewacji frontowej i tylnej są duże, prostokątne okna w wykuszach. Na osi dach wieńczy wrzeciono na sygnaturkę wsparte na trzech kroksztynach. Elewacje boczne są ślepe. Wnętrze jest salowe, nakryte drewnianym stropem.
Dachy na budynku są dwuspadowe, na kroksztynach, kryte blachą. Na wyposażeniu jest obraz Najświętszego Serca Jezusa z około połowy XIX wieku, fundacji Augustowej Potockiej. Pierwotnie znajdował się on w prezbiterium kościoła.
źródła
J. Geresz, Z dziejów kościoła św. Mikołaja w Międzyrzecu Podlaskim, Międzyrzec Podlaski 1997
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VIII, z. 2 - powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006