Kościół pod wezwaniem św. Ludwika
i klasztor paulinów
Pierwotny kościół parafialny (nieznanej erekcji) był drewniany. Obecny wzniesiono w latach 1733 – 1780 według projektu Pawła Fontany. Ufundowany on został częściowo przez Ludwika, ówczesnego właściciela Włodawy, i Antoniego Pociejów, częściowo przez późniejszych kolatorów, Flemmingów i Czartory skich oraz kosztem samych ojców paulinów. To jeden z najcenniejszych zabytków polskiej sztuki sakralnej XVIII wieku. Był kilkakrotnie odnawiany, wschodnia wieża po zniszczeniu jej w 1944 została odbudowana w latach 1950 – 1952.
kościół
Kościół jest późnobarokowy, typu centralno-podłużnego. Ma rzut wy dłużonego ośmioboku, z dwiema kwadratowymi wieżami w narożnikach fasady oraz z przylegającym od północy prostokątnym prezbiterium. Wyniosła nawa otoczona jest obejściem. Tworzą je prostokąt ne ramiona kaplic transeptowych, od południa przęsło chórowe oraz cztery niższe, kwadratowe kaplice na osiach przekątnych. Kaplice połączone są klinowatymi przejściami. Po bokach prezbiterium znajdują się prostokątne zakrystia i skarbiec z lożami (otwartymi przeźroczami) na piętrze. W podchórzu wyodrębniony jest prostokątny przedsionek z dwiema kwadratowymi lokalnościami po bokach. Pod kościołem znajdują się krypty sklepione kolebkowo i kolebkowo-krzyżowo.
Dwuwieżowa fasada jest trzyosiowa, z nieco cofniętą częścią środ kową i lekko wypukłymi ścianami wież. Rozczłonkowana jest pilastrami toskańskimi w wielkim porządku, na cokołach. Dźwigają one przełamujące się bel kowanie z wydatnie profilowanym gzymsem. Pośrodku wznosi się szczyt rozczłonkowany dźwigającymi belkowanie parzystymi pilastrami kompozytowymi. Mają one trzony skręco ne na zewnątrz w dolnych partiach, ożywione prosto kątnymi płycinami. Szczyt ujęty jest po bokach obeliskami na cokołach oraz zwieńczony falistym naczółkiem z figurą NMP Immaculaty i wazonami na cokołach.
Drugie kondygnacje wież mają wypukłe ściany, na narożach ujęte są zdwojonymi pilastrami kompozytowymi podtrzymującymi przełamujące się belkowanie. Kondygnacje trzecie i czwarte są znacznie niższe, mają silnie ścięte, wklęsłe naroża, ujęte pilastrami ramowymi o skręconych trzonach. Pilastry te wspierają wyłamujące się faliście na osiach ścian gzymsy.
Portal okalający wejście główne ujęty jest skośnie ustawionymi, zwielokrotnionymi pilastrami toskańskimi i parą kolumn na wysuniętych cokołach. Jego zwieńczenie stanowi szczy t z nadwieszonym, półkolistym gzymsem. Ponad portalem jest prostokątne okno w wyłamującym się uskokowo obramieniu o zaokrąglonych narożach. Powyżej, w szczycie fasady, znajduje się okno zamknięte półkoliście, ujęte obramieniem pilastrowym. W dolnej kondygnacji wież są nisze w obramieniach opaskowych z kluczami, zwieńczone odcinkami gzymsu. W niszach drewniane, późnobarokowe rzeźby św. św. Pawła i Antoniego eremitów (2. połowa XVIII wieku). W drugiej kondygnacji wież są półkoliście zamknięte okna w obramieniach pilastrowo-opaskowych, zwieńczone falistymi szczycikami o segmentowych gzymsach.
Naroża w elewacjach bocznych i tylnej (z wyjątkiem kaplic transeptowych) są zaokrąglone, ujęte pilastrami toskańskimi. Przełamujące się nad pilastrami gzymsy są wydatnie profilowane. Kaplice transeptowe i prezbiterium zwień czone są ogzymsowanymi, trójkątnymi szczytami. Nawę wieńczą z czterech stron ogzymsowane naczółki o łuku koszowym, pomiędzy nimi są odcinki balustradowej attyki.
Okna w elewacjach bocznych i tylnej są prosto kątne. Te w korpusie i prezbiterium mają uskokowe, częściowo uszakowate obramienia. Okna w górnych kondygnacjach zakrystii zwieńczone są odcinkami gzymsu. Dach nad nawą jest kopulasty, wielopołaciowy, łamany. Jego zwieńczenie stanowi drewniana, ażurowa, ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę, rozczłonkowana arkadami i zwieńczona podwójnym gzymsem. Kopulasty hełm zakończony jest cebulastą kopułką.
Dachy nad kaplicami transeptowymi, prezbite rium i zakrystiami są dwuspadowe, nad kaplicami skraj nymi pulpitowe. Hełmy wież są ośmiopołaciowe, łamane, o fa listej linii, z ozdobami w formie płaskich „fal” na krawę dziach, zakończone kopułkami. Na wieży zachodniej znajduje się zegar zamontowany po 1920.
Nawa otwarta jest do obejścia trzema parami półkoliście zamkniętych arkad filarowych, z których środkowe są szersze i wyższe, analogiczne do arkad tęczy i chóru muzycznego. Boczne ściany prezbiterium ujęte są płytkimi wnę kami arkadowymi.
Narożniki prezbiterium oraz ściany nawy rozczłonkowane są pilastrami w wielkim porządku, o zdwo jonych, stylizowanych kapitelach kompozytowych ze zdwo jonymi głowicami. Ponad nimi biegnie szerokie, przełamujące się, profilowane belkowanie, o architrawie przerwanym przez łuki wielkich arkad. Gurty arkad spływają na zdwojone pilastry dźwigające odcinki belkowania. Analogiczne, prze łamane pilastry są w narożach kaplic. Arkadowe przejścia między kaplicami ujęte są uproszczonymi pilastrami. Powyżej łuków arkad są przeźrocza, zamknięte nadwieszonymi łukami koszowymi. Ściany przedsionka rozczłonkowane są płytkimi wnękami arkadowymi.
Nawa ma sklepienie kolebkowe z lunetami na zdwojonych gurtach, w lunetach na przekątnych są prosto kątne okna. Prezbiterium nakryte jest eliptyczną, spłaszczoną kopułą na pendentywach, wyodrębnioną gzymsem i oświetloną dwoma bocznymi oknami w lunetach. W kapli cach transeptowych jest kolebka na gurtach. W skrajnych kapli cach obejścia i lokalnościach przy przedsionku - sklepienia kolebkowo-krzyżowe o zanikających szwach. Sklepienie w przejściach i na chórze muzycznym jest kolebkowe, w kruchcie analogiczne, spływające na pendentywy. Zakrystie sklepione są kolebkowo-krzyżowo i kolebkowo z lunetami, loże nad nimi kolebkowo z lunetami.
Otwór wejściowy z przedsionka do nawy za mknięty jest odcinkowo, ujęty parą pilastrów toskańskich z pół kolistym gzymsem. Z prezbiterium do obu zakrystii prowadzą drewniane, rokokowe portale z intarsjowanymi drzwiami. Portale te zwieńczone są supraportami z owalnymi portretami Ludwika Pocieja i Adama Kazimierza Czartoryskiego. Nad portalami są prostokątne otwory lóż w drewnianych, rokokowych obra mieniach (4. ćwierć XVIII wieku), wykonanych zapewne przez Michała Filewicza, i z ażurowymi balustradami. Przy filarach nawy są półkoliście wysunięte cokoły z późnobarokowymi (2. połowa XVIII wieku) rzeźbami Ojców i Doktorów Kościoła oraz świętych władców: Konstantyna i Ste fana.
Polichromia jest późnobarokowa (1780 – 1786), wykonana tech niką al fresco. W latach 1871 – 1873 została zabielona, ponownie odsłonięta w latach 1903 – 1904. Uważana jest za dzieło malarzy paulińskich, braci Antoniego (Marcelego) i Wojciecha (Jeremiasza) Dobrzeniewskich (lub Dobrzenieckich) z Jasnej Góry. Nawę i obej ście malował zapewne Gabriel Sławiński.
W prezbiterium jest to cykl przedstawień związanych ze św. Lud wikiem, patronem kościoła. W nawie iluzjonistyczna kopuła ze sceną Adoracji Trójcy Św. i Krzy żem Św. unoszonym przez anioły (na sklepieniu), półkoliste plafony z Kuszeniem Chrystusa przez szatana i Chrystusem u Marii i Marty (na spływach kolebki), N. P. Maria Immaculata z Adamem i Ewą, Trójca Św. na tle Trójkąta Opatrzności, Ustanowienie Św. Piotra głową Kościoła (w przęsłach bocznych), iluzjonistyczne obramienia okien z księgami Ewangelii i sym bolami ewangelistów w supraportach, ponad nimi ich popier sia w owalnych medalionach (w lunetach).
Inne elementy polichromii to między innymi kartusze z herbami fundatora i dobrodziejów, iluzjonistyczne ołtarze i kopułki w kaplicach obejścia, ponadto elementy iluzjonistycznej architektury, muszle, girlandy, wstęgi oraz ornamenty rokokowe.
Wyposażenie wnętrza jest jednolite, rokokowe (lata 80. XVIII wieku), wykonane przez lwowskie warsztaty Macieja Polejowskiego i Michała Filewicza. Ołtarz główny (zapewne około 1781 – 1782) jest murowany i tynko wany, o bogatej, kulisowej architekturze i dekoracji snycerskiej. W nim rzeźby św. św. Felicjana biskupa, Hieronima, Hermenegildusa i Maurycego, na cokole nastawy rzeźbione konsole i główki puttów, w zwieńczeniu rzeźby aniołów i puttów, główki puttów, wazony oraz Oko Opatrzności w glorii promienistej. W środku obraz św. Ludwika na modlitwie (1774) w bogatej ramie, według tradycji ze szkoły francuskiej. Tabernakulum jest rokokowe, architektoniczne, z nową szafką. Mensa murowana, sarkofagowa, z dekoracją snycerską.
Ołtarze boczne pochodzą zapewne z tego samego okresu (nie póź niej niż 1784 - 1786). Są niearchitektoniczne - ponad mensami za wieszono obrazy w profilowanych i rzeźbionych ramach. W pierwszej parze kaplic znajdują się po dwa ołtarze: w lewej kaplicy jeden z obrazem Śmierci św. Pawła Pustelnika (2. połowa XVIII wieku), drugi z obrazem św. Rocha; w prawej jeden z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem (zapewne 4. ćwierć XVIII wieku), ze szkoły Szymona Czecho wicza, drugi z XIX-wieczną kopią Przemienienia Pańskiego Rafaela. W dru giej parze, w ołtarzu lewej kaplicy jest rokokowy krucyfiks sprzed 1786 wykonany przez Macieja Polejowskiego, w ołtarzu prawej kaplicy kopia obrazu Matki Boskiej Często chowskiej z początku XVIII wieku. W trzeciej parze, w lewej kaplicy znajduje się ołtarz z obra zem Cudu św. Walentego z martwym dzieckiem (szkoła Czechowicza),w prawej ołtarz z obrazem św. Tekli, wszystkie obrazy zapewne z czasu bu dowy ołtarzy.
Ambona i chrzcielnica wraz z analogiczną nadbudową są rokokowe (przypuszczalnie 1781 - 1786). Obie mają grupy rzeźb na baldachimach: na ambonie jest figura św. Pawła Pustelnika z krukiem, godłem zakonu, a na chrzcielnicy figura św. Augustyna (?) z puttem. Na zaplecku pod baldachimem chrzcielnicy znajduje się obraz Chrztu w Jordanie (4. ćwierć XVIII wieku) i rzeźby puttów. Cztery wnękowe konfesjonały mają cha rakter późnobarokowy (zapewne 2. połowa XVIII wieku). Ume blowanie zakrystii i skarbca jest jednolite, późnobarokowe (2. połowa XVIII wieku), w zakrystii intarsjowane.
W kruchcie znajduje się krucyfiks z 2. połowy XVIII wieku, na wyposażeniu jest między innymi barokowa monstrancja (1701) fundacji Ludwika Pocieja, druga regencyjna (około 1740 – 1750) - wysadzana sztucznymi kamieniami, wczesnoregencyjny pacyfikał (zapewne około 1720 – 1730) i drugi późnobarokowy (1. połowa XVIII wieku), późnobarokowy relikwiarz św. Pawła Pu stelnika, krzyże ołtarzowe metalowe (między innymi rokokowy, neogotycki) i drewniane (późnobarokowy i rokokowe), ornaty z XVIII - XIX wieku, barokowe dalmatyki, resztki księgozbioru z XVIII – XIX wieku.
klasztor
Budowę klasztoru (za pewne według projektu Józefa Pioli) przeprowadzono w latach 1701 - 1717. W 1799 skrzydło zachodnie wydzielono jako klauzuro we, pozostałe skrzydła były okresowo wynajmowane (mieścił się tu między innymi magazyn zbożowy, lazaret woj skowy, mieszkania prywatne, kaplica unicka). Od tego momentu wnętrze ulegało licznym przeróbkom. Od kasaty klasztoru w 1864 w skrzydle zachodnim mieściła się plebania parafii, która przejęła kościół. Po powrocie do Włodawy ojców paulinów (1993) i przejęciu przez nich całego budynku klasztornego (1999) przeprowadzono jego generalny remont i przywrócono pierwotny wygląd wnętrz.
Budynek klasztoru jest barokowy, frontem zwrócony na południe, pię trowy, częściowo podpiwniczony. Ma rzut zbliżony do kwadratu, z kwadratowym wirydarzem (pośrodku niego ogród parkowy) i czterema piętrowymi skrzydłami mieszkal nymi. Przy narożniku południowo-zachodnim jest piętrowy krużganek na rzu cie litery L, łączący klasztor z kościołem. Na osi skrzydła tylnego (północnego) jest prostokątny ryzalit ustępowy, niegdyś zwień czony kopulastym hełmem. Pod skrzydłem wschodnim znajdują się trzy obszer ne piwnice sklepione kolebkowo i kolebkowo-krzyżowo.
Na zewnątrz elewacja wschodnia (od strony skarpy nadbużańskiej) podparta jest trzema skośnymi skarpami. Analogiczna skarpa znajduje się od strony wirydarza, na osi skrzydła tylnego. Kondygnacje budynku oddzielone są wąskim gzymsem, gzyms wień czący jest wydatnie profilowany. Okna mają uszakowate obra mienia oraz wydatne, profilowane odcinki gzymsu powyżej. W elewacji południowej znajduje się otwór wejściowy w uszkowatym obramieniu z piaskowca, nad nim kamienna tablica upamięt niająca fundację klasztoru. Dachy są dwu spadowe, kryte dachówką.
Na pierwszej i drugiej kondygnacji jest jeden trakt po mieszczeń wzdłuż krużganku obiegającego wirydarz. Po remoncie wnętrza rozpoczętym w 1998 na parterze umieszczono furtę, refektarz, kancelarię parafialną, salę konferencyjną, pokoje gościnne, kuchnię, pralnię, sanitariaty. Na piętrze - poza częścią mieszkalną - salę rekreacyjną, bibliotekę, archiwum klasztorne i parafialne oraz chór zakonny. Do tego między innymi wymurowano na nowo sklepienia kolebkowe, kolebkowe z lunetami oraz krzyżowe na korytarzach, nad pokojami oraz refektarzem.
W przyziemiu skrzydła północnego znajduje się przejazdowa brama sklepiona kolebką krzyżową, wzmocniona arkadą pośrodku przejazdu. Z piętra krużganku do skrzydła zachodniego prowadzi drewniany, barokowy portal z płaskorzeźbą Veraikonu w zwieńczeniu.
budynek folwarczny
Od północno-wschodniej strony klasztoru, na krawędzi skarpy nadbużańskiej usytuowany jest dawny budynek folwarczny, który według tradycji pełnił rolę klasztornej kuchni. Został wzniesiony około połowy XVIII wieku, w XIX wieku wydzierżawiony na unicką szkołę parafialną, po kasacie klasztoru w 1864 zamieniony na mieszkania. Obecnie znacznie zniszczony.
Jest on późnobarokowy, frontem zwrócony na północny zachód, parterowy, niepodpiwniczony. Ma rzut prostokąta, z piętrowymi (górna kondygnacja na wysokości dachu), kwa dratowymi ryzalitami na osi, od frontu i tyłu. Na zewnątrz narożniki oraz elewacje boczne na parterze i piętrze ujęte są pilastrami. Narożniki ryzalitu tylnego na parterze wzmocnione skośnymi szkarpami, ściana czołowa otwar ta szeroką, półkolistą arkadą. Okna i otwory wejściowe są prostokątne. Gzyms wieńczący jest wydatnie profilowany. Ryzality zwień czone są drewnianymi, zaszalowanymi, trójkątnymi szczytami. Dach nad częściami parterowymi jest cztero-, nad pięterkami dwuspadowy, kryty blachą.
Wnętrze jest dwutraktowe. Pomieszczenia na parterze mają sklepienia kolebkowo-krzyżowe i kolebkowe z lunetami.
otoczenie
Zespół zabudowań klasztornych z kościołem, cmentarzem, obszernym ogrodem i dziedzińcem gospodarczym otoczony jest murem. Cmentarz przykościel ny został wydzielony osobnym murem po 1907, z tego czasu pochodzi ażurowe ogrodzenie przed fasadą kościoła.
Na zewnątrz ogrodzenia znajduje się rokokowa, kamienna figura św. Jana Nepomucena (2. połowa XVIII wieku?). Rzeźba świętego umieszczona jest na ostrosłupowym postumencie krytym daszkiem z dachówki, rozczłonkowanym płycinami i zwieńczonym profilowanymi gzymsami. Postument wspiera się na wysokim, kwa dratowym cokole o zaokrąglonych narożach, ujętym pila strami.
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 18 - powiat włodawski, Warszawa 1975
2. A. Białkiewicz, Klasztor oo. paulinów we Włodawie i jego rewitalizacja [w:]
,,Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych” VI/2010