Należy do kościołów renesansowych grupy lubelskiej. Jest świątynią filialną parafii św. Józefa w Markuszowie, liturgia jest w nim sprawowana w okresie letnim.

            W miejscu, gdzie dzisiaj znajduje się kościół św. Ducha, na przełomie XVI/XVII wieku stała drewniana i mocno zniszczona kapliczka św. Stanisława. Fundatorką nowego kościoła była Gertruda z Bnia Opalińska, żona Jana Firleja z Dąbrowicy, podskarbiego koronnego. Budowa trwała dwa lata (1608 - 1609). Wzorcem architektonicznym dla kościoła była najprawdopodobniej fara w Kazimierzu Dolnym. Jego budowniczym został Piotr Durie. W latach 1600 - 1615 mieszkał on w Markuszowie, potem przeniósł się do Lublina (zmarł tam notabene w 1623 podczas epidemii dżumy).

Kościół św. Ducha konsekrowano w 1611 roku. Był on kościołem szpitalnym, co znaczy, że znajdował się przy nim przytułek (szpital) dla ubogich, ufundowany wraz z kościołem. Głównymi źródłami utrzymania kościoła i szpitala były darowizny i zapisy. Mimo tego wizytacja z lat 1644 - 1650 zanotowała poważne zniszczenia (pęknięte sklepienie, dziurawy dach). Nie znaleziono środków na prace zabezpieczające, dlatego sklepienie to w końcu się zawaliło (między 1739 a 1782), zastąpiono je płaskim stropem. W 1811 kościół spłonął w wielkim pożarze Markuszowa. Odbudowano go w kilka lat po pożarze dzięki składkom parafian i przy wydatnej pomocy ówczesnego właściciela Markuszowa, hrabiego Tarnowskiego. Podczas remontu w 1834 wykuto okno w fasadzie nad portalem. Po raz drugi kościół (wraz ze szpitalem) spłonął w 1892, pozostały tylko ściany z frontonem i strop nad częścią ołtarzową. Kolejna odbudowa trwała do 1896 roku. W 1938 kościół otynkowano wewnątrz i na zewnątrz.

Aktualnie jego wygląd nie różni się od stanu pierwotnego, choć dawniej miał wyższy i bardziej stromy dach, inaczej wyglądało sklepienie nawy i zakrystii, okna prawdopodobnie były znacznie dłuższe (wskazuje na to okno w prezbiterium) i ozdobione obramieniami w kształcie plecionek wykonanych w narzucie.

Kościół św. Ducha stoi przy szosie z Lublina do Puław. Jest orientowany, murowany z cegły i obustronnie otynkowany, na cokole. Tworzy zwartą bryłę: składa się z jednej nawy na planie prostokąta, krótszego i węższego od nawy, ale tej samej wysokości, zakończonego półkoliście prezbiterium oraz znacznie niższej zakrystii, dobudowanej do prezbiterium od północy. Nawa nakryta jest dachem dwuspadowym, ujętym dwoma szczytami. Prezbiterium również dwuspadowym, nieco niższym, nad zakończeniem przechodzącym w półstożkowy. Nad zakrystią jest dach pulpitowy. Wszystkie dachy kryte dachówką.

Na zewnątrz nawę i prezbiterium wieńczy wspólne belkowanie niepełne. Składa się ono z gładkiego fryzu, oddzielonego od płaszczyzny ściany listewką i półwałkiem oraz profilowanego gzymsu. Poza tym gzymsem elewacje nawy i prezbiterium nie mają żadnych dekoracji. Podział nawy na przęsła jest zaznaczony przy pomocy skarp. Elewacje zakrystii zwieńczone są profilowanym gzymsem.

Na osi fasady, w płycinie ściany zamkniętej od góry łukiem półkolistym, umieszczony jest portal główny. Obramienie otworu wykonane jest z czerwonego piaskowca. Archiwoltę zdobi wykuta plecionka, w której znajdują się rozetki. Każda rozetka jest opracowana indywidualnie. Długie okno ponad portalem jest zakończone półkoliście, nie ma obramienia. Drugi portal, również wykuty z czerwonego piaskowca, znajduje się w elewacji południowej. Jego obramienie tworzą dwa pilastry wsparte na cokole i podtrzymujące belkowanie złożone z fryzu i szczątkowego gzymsu. Na gzymsie oparta jest prostokątna tablica fundacyjna z czerwonego marmuru, otoczona profilowaną ramką i ujęta po bokach w dwa spływy pokryte stylizowanym ornamentem roślinnym. Wewnątrz tego obramienia mieści się półkolisty otwór drzwiowy, ujęty w węgary i archiwoltę. Środek archiwolty zdobi sześć symetrycznie rozmieszczonych, małych rozetek, na osi jest płaskorzeźbiona główka cherubina.

Główną ozdobę fasady stanowi trójkątny szczyt. Za pomocą jednakowych gzymsów podzielony on jest na trzy kondygnacje, a za pomocą pseudopilastrów na przęsła. Poszczególne kondygnacje obramione są po bokach spływami. Dolna kondygnacja podzielona jest na cztery przęsła, środkowa na dwa, górna składa się tylko z dwóch spływów, które mają charakter półszczytów przedzielonych półpilastrem. W dwóch przęsłach środkowych dolnej kondygnacji są niewielkie, okrągłe otwory, ponad nimi małe popiersia wykonane w narzucie. W przęsłach skrajnych umieszczone są figurki Matki Boskiej na cokołach, również wykonane w narzucie. W przęsłach środkowej kondygnacji są analogiczne popiersia, jej krańce zdobią sterczyny w kształcie niewielkich piramidek. Nad gzymsem górnej kondygnacji jest niewielki postument w kształcie półelipsy z krzyżem na szczycie.

Szczyt wschodni ma cechy architektury XIX-wiecznej. Nad nim niewielka czworograniasta sygnaturka, nakryta dwuspadowym daszkiem, z krzyżem na szczycie. Okna w nawie i prezbiterium są zakończone półkoliście, nie mają obramień.

Wnętrze kościoła nie jest jednolite architektonicznie. Nawa (jak również zakrystia) nakryta jest płaskim stropem, jej podział na trzy przęsła jest podkreślony za pomocą pilastrów, które obecnie niczego nie podpierają, nie spełniają żadnej roli konstrukcyjnej. Sklepienie, które się zawaliło w XVIII wieku, było przypuszczalnie kolebkowe z lunetami i poryte sztukateriami. Lunety wspierały się na pilastrach. Dolną część pierwszego od wejścia przęsła nawy zajmuje chór muzyczny. Przestrzeń pod chórem, oddzielona od nawy ścianką, tworzy kruchtę.

Prezbiterium, łączące się z nawą szeroką arkadą tęczową, nakryte jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, przechodzącym w jego zakończeniu w konchowe. Sklepienie to oparte jest na trzech parach wsporników. Pokrywa je (oraz podłucze tęczowe) dekoracja stiukowa. Jest to siatka złożona z wąskich, profilowanych, ale nie pokrytych ornamentem listew, o przekroju zbliżonym do żebra gotyckiego. Listwy te obramiają lunety i wybiegają ze wsporników. W środku sklepienia listwy te tworzą jak gdyby niepełną gwiazdę, której ramiona łączą się z umieszczonym w środku niewielkim prostokątem. Na podłuczu tęczowym listwy tworzą kasetony. Kruchtę pod chórem muzycznym również nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami.

W południowej ścianie prezbiterium jest wąskie okno silnie rozglifione do wnętrza, w północnej portal z prostokątnym otworem drzwiowym i gzymsem nad nim. W posadzce nawy, przed prezbiterium, umieszczona jest pamiątkowa płyta z datą budowy kościoła, z czerwonego piaskowca.

Przed 1782 przy południowo-zachodnim narożu kościoła wybudowano dzwonnicę. Połączona jest ona ścianką z narożną skarpą kościoła. Każdą jej elewację zdobią pseudopilastry nieco odsunięte od narożników. Przejście biegnące na parterze od wschodniej do zachodniej ściany dzwonnicy otwiera się na zewnątrz półkolistymi arkadami. W górnej części dzwonnicy są niewielki, kwadratowe okienka. Dach namiotowy, kryty blachą. Od dzwonnicy aż do zakończenia prezbiterium ciągnie się wybudowany z cegły i otynkowany mur, oddzielający cmentarz przykościelny od ulicy.

Piotr Durie wybudował także w 1608 kamienną kapliczkę z figurą Matki Boskiej (stoi na cmentarzu przykościelnym, od północnego zachodu). Składa się ona z czworobocznego słupa ustawionego na cokole i kapliczki w formie czterech korynckich, kanelowanych kolumienek. Podtrzymują one kopułę opiętą konsolami. Dodatkową ozdobę stanowią kartusze z herbem Lewart i inicjałami P.D.

Na podstawie dużego podobieństwa kościoła św. Ducha do kościoła św. Anny w Końskowoli oraz bliskości obu miejscowości można przypuszczać, że i ten drugi jest dziełem Piotra Durie.

Źródła:

1. Sławomir Łowczak, Burzliwa historia Markuszowa, Markuszów 2001

2. Jan Rusinek, Kościół św. Ducha w Markuszowie i jego twórca architekt Piotr Durie [w:] „Roczniki Humanistyczne KUL” 1961, z. 4