Dzisiejsza data:

Pierwszy drewniany kościół wybudowano w tym miejscu w latach 1522 - 1525, z fundacji Jerzego Iwanowicza Ilinicza.

          W 1525 erygowano parafię Najświętszej Panny Marii i św. Jadwigi. Jeszcze przed połową XVI wieku proboszcz-konwertyta, Hieronim Piekarski zamienił kościół na zbór kalwiński. Zbór ten około 1550 został spalony. Na jego miejscu w 1572 wybudowano murowany zbór ariański. Pod koniec XVI wieku ponownie erygowano parafię rzymskokatolicką i w latach 1596 - 1603 wybudowano nowy, murowany kościół (ufundowany przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotkę”). Być może wykorzystano przy tym mury zboru, powiększając je o prezbiterium, zakrystię, skarbiec oraz chór muzyczny. Konsekracja odbyła się w 1603, prace wykończeniowe trwały do 1605 roku.

W 1625 dobudowano kaplicę południową (Różańcową), ufundowaną przez Teklę z Wołłowiczów Radziwiłłową. Po śmierci fundatorka spoczęła w podziemiach kaplicy. Natomiast Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa ufundowała w 1671 freski. Za jej rządów dokonano barokizacji kościoła i jego fasady. W 1 połowie XVIII wieku dobudowano kaplicę północną (replikę kaplicy południowej), z fundacji Karola Stanisława Radziwiłła. Dzięki temu świątynia zyskała plan krzyża łacińskiego. Od końca XVIII wieku kościół zaczął popadać w ruinę, ale dopiero w latach 1873 - 1874 przeszedł gruntowny remont. Wtedy też m.in. przebudowano kruchtę i zbudowano ogrodzenie. Projekty rozbudowy kościoła z przełomu XIX/XX wieku – w stylu neobarokowym, a później neogotyckim – nie zostały zrealizowane.

Kościół jest murowany z cegły, otynkowany, w stylu manierystyczno - wczesnobarokowym. Orientowany, jednonawowy, na planie krzyża. Nawa jest trzyprzęsłowa, po jej obu stronach znajduje się para kwadratowych kaplic. Od zachodu do nawy przylega niewielka, prostokątna kruchta. Prezbiterium jest wysokością równe nawie, ale węższe od niej, jednoprzęsłowe, zamknięte półkolistą absydą. Po jego bokach znajdują się prostokątne zakrystie (północna jest dwudzielna). Prezbiterium otwarte jest na nawę i absydę półkolistymi arkadami o łuku podwyższonym. Kaplice mają wewnątrz ścięte naroża, otwarte są na nawę analogicznymi arkadami. Ściany nawy rozczłonkowane są szerokimi półfilarami, nad którymi biegnie wyłamany, wydatny gzyms.

Murowany chór muzyczny w przęśle zachodnim wsparty jest na potrójnej arkadzie o filarach opiętych pilastrami toskańskimi. Jest sklepiony kolebkowo, ma pełny parapet z płycinami na osiach pilastrów. We wschodnim przęśle nawy sklepienie jest krzyżowe, w pozostałych oraz prezbiterium i zakrystiach – kolebkowe z lunetami, w kaplicach kopuły z latarniami, w kruchcie sklepienie krzyżowe. Okna są wydłużone, zamknięte półkoliście. Wejścia z prezbiterium do zakrystii oraz z kruchty do nawy obwiedzione są portalami z piaskowca – prostokątnymi, profilowanymi, zamkniętymi odcinkiem belkowania.

Fasada jest płaska, jednokondygnacyjna, trójosiowa, zwieńczona wysokim, trójkątnym szczytem. Szczyt ujęty jest na skrajach w czworoboczne filarki z obeliskiem. W jego polu środkowym znajduje się okno zamknięte odcinkowo, w uszakowym obramieniu, między parą zdwojonych pilastrów toskańskich połączonych gzymsem. Nad szczytem wznosi się krzyż na postumencie. Po bokach fasady, w dole, są półkoliście zamknięte nisze.

Przylegająca do fasady kruchta jest dwukondygnacyjna. W dolnej kondygnacji jest portal z boniowaną w tynku archiwoltą o spłaszczonym łuku półkolistym. Opiera się ona na kolumnach toskańskich z czerwonego kamienia gotlandzkiego, ich kapitele ozdobione są ornamentem okuciowym. W drugiej kondygnacji kruchta ozdobiona jest fryzem z filarowych arkad, nad nią jest gładki, trójkątny szczyt. Drugi portal znajduje się w elewacji południowej, w elewacji północnej okno zamknięte półkoliście.

Elewacje zwieńczone są gzymsem, nawa opięta jest dwuuskokowymi skarpami. Od frontu na narożach są one zdwojone. W elewacjach kaplic oddzielony jest gzymsem wysoki cokół, one same zwieńczone belkowaniem i rozczłonkowane pilastrami. Okna mają profilowane opaski z tynku. Dachy nad nawą, prezbiterium i kruchtą są dwuspadowe, nad kaplicami trójspadowe, kryte blachą. Nad nawą wznosi się ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę z cebulastym hełmem. Nad kaplicami są ośmioboczne latarnie, o oknach zamkniętych półkoliście, zwieńczone cebulastymi hełmami z krzyżem. Na dachu świątyni znajduje się krzyż z półksiężycem u podstawy (pamiątka zwycięstwa nad Turkami pod Wiedniem w 1683).

Ołtarz główny jest barokowy (zapewne po 1738), murowany, marmoryzowany. Ma jedną kondygnację, po bokach pary kompozytowych kolumn, dźwigających belkowanie. Zwieńczenie ujęte jest w odwrócone woluty. Po bokach ołtarza znajdują się rzeźby św. Piotra i św. Pawła (zapewne 2 połowa XVIII wieku). W polu głównym obraz Ofiarowanie Marii (koniec XVIII wieku), w zwieńczeniu św. Anna Samotrzeć, pod spodem kartusz z herbem Radziwiłłów. Tabernakulum jest barokowo-klasycystyczne (koniec XVIII wieku). Dwa ołtarze boczne również są barokowe, murowane, marmoryzowane. Ujęte po bokach parami kolumn kompozytowych. W lewym znajduje się obraz Przemienienie Pańskie (XIX wiek), w prawym św. Józef z Dzieciątkiem (początek XVIII wieku).

Kaplica północna, pw. św. Jana Kantego (Radziwiłłowska), to przykład cennej budowli późnorenesansowej. Przykryta jest kopułą na pendentywach. W ścianach, zwieńczonych wydatnym gzymsem, z kartuszami na osi archiwolt, znajdują się wysokie zamknięte półkoliście wnęki, mieszczące okna. Kaplica ma bogatą dekorację stiukową, barokową (sprzed 1719) autorstwa Francesco Maino (w tym motywy wanitatywne: czaszki, piszczele, księgi i kwiaty) oraz malarską z przedstawieniami m.in. scen ze Starego Testamentu. Obrazy na plafonach odtwarzają życie na ziemi i po śmierci Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła. W kaplicy znajduje się kolejna para ołtarzy (1 połowa XVIII wieku). Są one architektoniczne, jednokondygnacyjne, ujęte parami kolumn kompozytowych.

Kaplica południowa(Różańcowa) ma w narożach załamane filary, nakryte odcinkami belkowania, w trzonach wysokie konchowe nisze. Ołtarze są analogiczne do tych z kaplicy północnej. W nich obrazy Matki Boskiej Śnieżnej (wg tradycji zwanej Różańcową), sprzed 1662, i Męczeństwo Unitów Podlaskich (1997).

Barokowa ambona (1 połowa XVIII wieku) ma ośmioboczny kosz wsparty na konsoli, drzwi ujęte obramieniem z wici roślinnej, baldachim z lambrekinem, zwieńczony kabłąkami. Neorokokowa chrzcielnica (XIX/XX wiek) – zaplecek zwieńczony wielobocznym baldachimem z lambrekinem i ośmioboczną czarę z nakrywą. W kruchcie znajduje się barokowa kropielnica (1648), w postaci kamiennej misy ustawionej na postumencie ozdobionym wolutowym kartuszem. Prospekt organowy jest neobarokowy (1873), z wykorzystaniem barokowych rzeźb muzykujących aniołków. Dwa konfesjonały są rokokowe (koniec XVIII wieku), jeden eklektyczny. W kościele znajdują się rzeźby z 2 połowy XVIII wieku i epitafia m.in. z piaskowca – ks. Tomasza de Stuart (Sztuart) Haliburtona (zm. w 1813), administratora diecezji łuckiej i proboszcza bialskiego oraz z czarnego marmuru – ks. Bartłomieja Radziszewskiego (zm. w 1855), prałata i kustosza katedry w Janowie, administratora diecezji podlaskiej i proboszcza bialskiego.

Przy kościele wznosi się barokowa brama-dzwonnica, z około połowy XVIII wieku. Jest murowana z cegły, otynkowana, na planie wydłużonego prostokąta o krótszych bokach wybrzuszonych odcinkowo. Trójosiowa, z trzema wysokimi arkadami zamkniętymi półkoliście. Arkady są ujęte pilastrami toskańskimi wspierającymi zredukowane belkowanie. W środkowej jest furta o prostokątnym, zamkniętym odcinkowo otworze z neobarokową kratą. Dach jest dwuspadowy, kryty dachówką.

Dzwonnica jest wkomponowana w ogrodzenie cmentarza przykościelnego. Mur ten, projektu Maksymilian Pawłowskiego (1873) ma jeszcze dwie neobarokowe bramki. Jedna, od ul. Brzeskiej, jest trójosiowa, rozczłonkowana pilastrami toskańskimi. Środkową część ma wyższą i szerszą, zwieńczoną szczytem z żelaznym krzyżem, ujętą spływami. Otwory zamknięte odcinkowo, z neobarokowymi kratami. Druga, na osi fasady kościoła, jest jednoosiowa, zwieńczona szczytem.

Na cmentarzu przykościelnym zachowały się dwa nagrobki: Ignacego Michała Kamieńskiego (zm. w 1812), generała wojsk Księstwa Warszawskiego, z piaskowca, na cokole, w kształcie krzyża o rozszerzających się ramionach połączonych okrągłą obręczą oraz I. Kotowskiego (zm. w 1827), z głazu narzutowego z rytym napisem. Ponadto w okalającym kościół chodniku znajduje się płyta grobowa ks. Tomasza de Stuart (Sztuart) Haliburtona.

Do zabytkowego zespołu kościoła św. Anny należy też barokowa plebania (około 1750, przebudowana w 1803). Jest ona drewniana, omurowana cegłą i otynkowana. Na planie prostokąta, parterowa. W częściach bocznych trzytraktowa, w środkowej dwutraktowa. Elewacja frontowa jest pięcioosiowa, z wgłębnym czterofilarowym portykiem. Wnętrze jest kryte płaskim stropem. Dach czterospadowy z kalenicą, kryty blachą. Na plebanii znajdują się cenne obrazy oraz księgi, m.in. metrykalne z XVIII wieku, mszał z 1644, XVII- i XVIII-wieczne śpiewniki.

W zespole jest również klasycystyczna wikarówka (około 1809), odrestaurowana i częściowo rekonstruowana w latach 1982 - 1984. Jest drewniana, konstrukcji zrębowej, z murowanymi piwnicami. Parterowa, siedmioosiowa i dwutraktowa. Od frontu znajduje się ganek z trójkątnym, ozdobnie szalowanym szczytem, wspartym na czterech słupach. Słupy dołem połączone są parapetem. Dach jest czterospadowy z powiekami, kryty gontem.

Niedaleko znajdują się zabudowania gospodarcze plebanii, zapewne dawne stajnie (XIX wiek). Są ustawione w podkowę, częściowo przylegają do muru cmentarza przykościelnego. Parterowe, jednotraktowe. W środkowym skrzydle są dwie pary wrót dwuskrzydłowych. Dachy jedno- i dwuspadowe, kryte blachą, z małymi wystawkami.

Źródła:

  1. Stanisław Jadczak, Biała Podlaska. Dzieje miasta i jego zabytki, Lublin 1993

  2. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006

Grafika losowa