Kościół pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa w Bończy

           Pierwotny kościół, drewniany był wzmiankowany w 1468 (wieś nosiła wtedy jeszcze nazwę Pustotew). Ufundowali go zapewne Sieniccy, wtedy właściciele części wsi, od 1516 już całej. W 1596 jej nazwę zmieniono na Bończa (od herbu Sienickich)

           Obecny kościół został wzniesiony około 1577 przez Mikołaja Sienickiego, podkomorzego chełmskiego jako zbór kalwiński. Po procesie sądowym w 1636 wnuczka fundatora, Zofia z Sienickich 1° Borkowska, 2° Firlejowa przekazała go katolikom. Zapewne wówczas został gruntownie odrestaurowany, w 1749 konsekrowany.

           W 1885 parafia wskutek małej ilości wyznawców (większość mieszkańców była grekokatolikami) praktycznie przestała istnieć, w 1890 świątynię oficjalnie przekazano duchowieństwu prawosławnemu a wieś przyłączono do parafii Surhów. W 1897 przystąpiono do przebudowy kościoła na cerkiew, ale prace zostały wstrzymane. Opuszczona świątynia w 1916 powróciła do katolików. W 1919 ponownie została erygowana parafia. Kościół był odnawiany w latach 1916 – 1919, w 1923, 1935, 1952, 1967, 1982 i 1993/94 r. W latach 1996 – 1998 gruntownej konserwacji poddany został ołtarz główny.

           Niewielki, jednonawowy kościół położony jest na wzgórzu, zapewne dawnym grodzisku, otoczony starodrzewiem. Jest późnorenesansowy, orientowany, murowany z kamienia i cegły, otynkowany. Dwuprzęsłowa nawa ma rzut zbliżony do kwadratu, przy niej od zachodu znajduje się niewielka, kwadratowa kruchta. Prezbiterium jest nieco węższe i niższe, na rzucie poprzecznego prostokąta, jednoprzęsłowe, z prostokątną zakrystią od południa. Dachy są dwuspadowe, strzeliste, nad zakrystią pulpitowy (wyprowadzony z dachu prezbiterium), dawniej kryte dachówką (1817), obecnie blachą. Jak pisze W. Tarnas, wysmukłe proporcje budynku są charakterystyczne dla kościołów Lubelszczyzny z tego okresu.

           Na zewnątrz ściany boczne nawy opięte są bezuskokowymi skarpami i zwieńczone profilowanym gzymsem, narożniki kruchty opilastrowane. Zachodni szczyt nawy i wschodni szczyt prezbiterium trójkątne, gładkie, wydzielone gzymsami kapnikowymi. Szczyt nawy zaakcentowany ponadto na osi wydatną lizeną z wyrytymi w XX wieku datami: 1468, 1916 i 1923. Okna i otwory wejściowe w większości przekształcone, prostokątne lub zamknięte odcinkowo.

           Wewnątrz nawa i prezbiterium nakryte są sklepieniem kolebkowym z lunetami, w nawie z szerokim gurtem i późnorenesansową rozetą pośrodku (analogiczna rozeta także na sklepieniu prezbiterium). Kruchta ma sklepienie kolebkowe, zakrystia kolebkowo-krzyżowe. Otwór tęczowy jest półkolisty. Z kruchty do nawy prowadzi pierwotny otwór wejściowy zamknięty półkoliście. Chór muzyczny z XIX wieku, drewniany, wsparty na sześciu słupach.

           Ołtarz główny został przeniesiony z kościoła w Łopienniku. Jest drewniany, polichromowany na biało i złocony, o charakterze późnobarokowym (początek XIX wieku), z późniejszymi gruntownymi przekształceniami i uzupełnieniami. Ujęty dwiema parami kolumn, pomiędzy którymi stoją rokokowe rzeźby dwóch niewiast (koniec XVIII wieku) podtrzymujących kartusze z herbem Prus I i insygniami papieskimi. Pośrodku znajduje się obraz Wskrzeszenia Piotrowina z początku XIX wieku, gruntownie odnowiony i przemalowany w 1918. Na zasuwie obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z 1917, pędzla Bolesława Basińskiego z Krasnegostawu.

           Dwa ołtarze boczne (prawy Najświętszej Marii Panny, lewy św. Antoniego) i drewniana ambona mają charakter barokowy (XIX wiek). Organy pochodzą z 1927. Po bokach balustrady chóru stoją rokokowe rzeźby dwóch puttów (około połowy XVIII wieku). W kościele znajduje się też XIX-wieczny krucyfiks o charakterze barokowym. Do zabytkowych sprzętów liturgicznych należy gładki kielich z 1752 (ufundowany przez rektora kolegium krasnostawskiego), drugi gładki z około połowy XVIII wieku, cynowa puszka z około połowy XIX wieku, kociołek na wodę z XVIII wieku.

           W ścianę wmurowana jest (wyjęta z posadzki) płyta nagrobna Mikołaja Sienickiego z Bończy, podkomorzego chełmskiego, starosty tarnogórskiego i jego żony Barbary z Konar Słupeckiej, ufundowana przez ich syna Jana, starostę tarnogórskiego. Jest renesansowa (4 ćwierć XVI wieku), wykonana z czarnego marmuru, z płaskorzeźbionym kartuszem, w którym widnieją częściowo zatarte herby Bończa, Rola, Rawicz i Dębno oraz napis.

           W kościele znajduje się też epitafium Marianny z Suchodolskich Głuskiej, wojskiej lubelskiej (zm. 1754) – barokowe, drewniane, z herbami Janina, Poraj i Ciołek oraz epitafium Wiktorii z Witkowskich Skawińskiej (zm.1822) – kamienne, z piaskowca.

            Stojąca od frontu kościoła wysoka dzwonnica-brama ma charakter późnobarokowy (XIX wiek). Jest murowana z cegły i otynkowana, płaska, dwukondygnacyjna, trójosiowa. Rozczłonkowana zdwojonymi pseudopilastrami w wielkim porządku, w przyziemiu przepruta trzema prostokątnymi otworami (dwa boczne obecnie zamurowane), u góry trzema arkadowymi przeźroczami. Wieńczy ją odcinkowy szczyt z trzema nowymi sterczynami i prostokątną wnęką na osi (kiedyś pokrytą malowidłem św. Stanisława biskupa).

Źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960

W. Tarnas, Kraśniczyn – dzieje gminy i okolic, Lublin 2006