Kościół pod wezwaniem Nawiedzenia NMP w Kumowie

           Erekcja parafii rzymskokatolickiej w Kumowie i budowa pierwotnego kościoła drewnianego nastąpiła w 1437, z fundacji Jana Biskupca, biskupa chełmskiego. Świątynia została spalona przez Tatarów około 1534. Na jej miejscu wybudowano dwie następne, również drewniane – pierwsza, z 1592 spłonęła w 1696, druga (z 1697) została rozebrana około 1820.

Obecny kościół wybudowano w latach 1821 – 1824 z fundacji Wojciecha Skarszewskiego, biskupa lubelskiego, ukończono staraniem jego następcy, Józefa Marcellina Dzięcielskiego (konsekracja w 1826). W 1907 został on powiększony (nowe prezbiterium, zakrystia, kruchta i dwie kaplice). Gruntowny remont przeprowadzono w 1953. W latach 2004 - 2005 konserwacji zostały poddane dwa malowidła na ścianie chóru (św. Piotra i św. Pawła), jednocześnie odsłonięto ich pierwotny kształt z około 1824. Odnowiono także elewacje kościoła.

Jest on klasycystyczny, z nowszymi częściami neoklasycystycznymi (w dobudowanych częściach), murowany z cegły i otynkowany. Prezbiterium zwrócony na zachód. Pierwotnie zapewne był jednoprzestrzenny, zamknięty wielobocznie, obecnie na planie krzyża łacińskiego. Prostokątna nawa ma skośnie ścięte naroże południowo-zachodnie i północno-zachodnie. Zamknięte trójbocznie prezbiterium oraz dwie kaplice w ramionach krzyża, z zakrystią i kruchtą są ujednolicone z resztą budynku.

Na zewnątrz ściany nawy rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi, pomiędzy którymi znajdują się płytkie, arkadowe wnęki zamknięte odcinkowo. Elewacje obiega wokół belkowanie z profilowanym gzymsem wieńczącym. Fasada (dwukondygnacyjna, trzyosiowa) ma formę przyściennego portyku z czterema kolumnami jońskimi na cokołach, w wielkim porządku. Kolumny dźwigają wydatne belkowanie oraz trójkątny szczyt ujęty wydatnym gzymsem kroksztynowym. Przyziemie fasady jest boniowane poziomo. Na osi głównej znajduje się prostokątne wejście z półkolistym, wydatnie ogzymsowanym przyczółkiem. Po bokach zamknięte półkoliście nisze z rzeźbami św. Wojciecha i prawdopodobnie św. Stanisława.

W górnej kondygnacji fasady, ponad portalem jest półkoliście zamknięte okno we wnęce typu serliana, z dwiema kolumnami toskańskimi. Po bokach prostokątne, ślepe okna w obramieniach architektonicznych z ogzymsowanymi, trójkątnymi przyczółkami. Szczyt fasady (z półkolistym oknem na osi) wieńczy kamienna sterczyna z kulą i żeliwnym krzyżem, po jego bokach są kamienne wazony.

Trójkątnymi szczytami zwieńczone są także kaplice. Dachy są dwuspadowe (nad prezbiterium zakończony trójbocznie), kryte blachą. Nad nawą wznosi się okazała wieżyczka na sygnaturkę.

Wnętrze nakryte jest stropem z fasetą. Ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane pilastrami toskańskimi (dawniej kanelowanymi), które dźwigają belkowanie z wydatnie profilowanym gzymsem. Pomiędzy pilastrami znajdują się arkadowe wnęki zamknięte łukiem odcinkowym, w górze mieszczące okna. Otwór tęczy pochodzi zapewne z okresu rozbudowy kościoła. Na faliście wyłamującej się belce umieszczony jest krucyfiks z końca XVII wieku, z XVIII-wiecznymi rzeźbami św. Jana Ewangelisty i niezidentyfikowaną, użytą zastępczo (zapewne ołtarzową). Chór muzyczny, wsparty na dwóch kolumnach toskańskich, ma drewniany, wybrzuszony, rokokowy parapet (3. ćwierć XVIII wieku), pochodzący ponoć z kościoła reformatów w Chełmie. Po bokach chóru są dwie niewielkie, kwadratowe lokalności mieszczące schody na chór (od południa) i składzik (od północy).

Część nawy pokryta jest klasycystyczną polichromią (zapewne z około 1824) – na stropie widnieje Trójca Święta i Najświętsza Maria Panna Assunta (Wniebowzięta), na ścianie wschodniej, ponad chórem dwie iluzjonistyczne nisze z malowanymi rzeźbami św. Piotra i św. Pawła.

Ołtarz główny i dwa boczne są regencyjne (2. ćwierć XVIII wieku), także prawdopodobnie przeniesione z kościoła reformatów w Chełmie. W głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (2. połowa XVII wieku), w barokowej, ażurowej sukience ze srebrnej blachy i z XVIII-wiecznymi wotami. W zwieńczeniu jest płaskorzeźba Opatrzności Boskiej i rzeźby dwóch puttów po bokach. Tabernakulum jest późnobarokowe, przerabiane. Po bokach ołtarza umieszczone są obrazy Chrztu Pańskiego i późnobarokowy Przemienienia (dawniej w ołtarzach kaplicowych).

W lewym ołtarzu bocznym umieszczony obraz Matki Boskiej Różańcowej ze św. Dominikiem i św. Brygidą (XVII/XVIII wiek), w regencyjnej sukience ze srebrnej blachy (2. ćwierć XVIII wieku). W prawym ołtarzu jest obraz św. Walentego z XIX wieku.

Ambona jest regencyjna (2. ćwierć XVIII wieku), znacznie uzupełniana, z nowszym baldachimem, przypuszczalnie także pochodzi z kościoła reformatów w Chełmie. Organy mają charakter późnobarokowy (1826), z późnobarokowymi rzeźbami króla Dawida i dwóch koncertujących aniołów (XVIII wiek). Chrzcielnica w typie późnobarokowym pochodzi zapewne z XIX wieku, kropielnica z 1. ćwierci XIX wieku.

Na wyposażeniu jest rokokowy feretron z około połowy XVIII wieku, ze współczesnymi obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w sukience z posrebrzanej blachy (kopia obrazu z ołtarza głównego) i św. Michała Archanioła. Do tego między innymi późnobarokowy paschał (XVIII wiek) i krucyfiksy z XVII wieku.

W nawie znajduje się tablica erekcyjna kościoła z 1824, z napisem fundacyjnym biskupa Wojciecha Skarszewskiego (zm. 1827), umieszczona pośmiertnie przez jego następcę, biskupa Józefa Marcellina Dzięcielskiego oraz piaskowcowe epitafium tego drugiego (zm. 1839 w Kumowie), z napisem dewocyjnym.

Wśród zabytkowych sprzętów liturgicznych jest między innymi monstrancja regencyjna (około 1720 - 1730) – z trybowanymi główkami puttów w obłokach i klasycystyczna (1. połowa XIX wieku), wysadzana sztucznymi kamieniami, z plakietkami Boga Ojca i Ducha Św. na glorii; regencyjny kielich (2. ćwierć XVIII wieku), pacyfikał i relikwiarz; secesyjny świecznik; ornaty z XVIII wieku.

Cmentarz przykościelny otoczony jest od północy, wschodu i południa starym murem z klasycystyczną bramą (1821 - 1826), o dwóch slupach zwieńczonych kamiennymi wazonami.

Analogiczne budynki dzwonnicy i kostnicy są klasycystyczne (1821 - 1826), usytuowane symetrycznie we frontowych narożach cmentarza kościelnego (dzwonnica w południowo-zachodnim, kostnica w północno-wschodnim). Oba są murowane z cegły i otynkowane, kwadratowe, dwukondygnacyjne. Ich elewacje są pozornie jednokondygnacyjne, na wysokich cokołach, obiega je wokół belkowanie z profilowanym gzymsem wieńczącym. Narożniki ujęte są pilastrami toskańskimi. W dzwonnicy z czterech stron znajdują się arkadowe przeźrocza w opaskowych obramieniach, w kostnicy analogiczne ślepe arkady. Namiotowe daszki, kryte blachą, zwieńczone są sterczynami z żeliwnymi krzyżami. W dzwonnicy zawieszony jest dzwon z 1697.

Na cmentarzu parafialnym znajduje się kaplica z 4. ćwierci XVIII wieku lub początku XIX wieku, wybudowana jako kaplica grobowa rodu Rzewuskich. Spoczywa tu między innymi Wacław Rzewuski, hetman wielki koronny (zm. 1779). Kaplica jest murowana z cegły i otynkowana, z kryptą. W rzucie prostokątna, z poprzecznie prostokątnym przedsionkiem od frontu. Na zewnątrz narożniki ujęte są lizeno-pilastrami, elewacje wieńczy profilowany gzyms. Dachy dwuspadowe, kryte gontem. Wewnątrz kaplica nakryta jest sklepieniem kolebkowym.

Wśród nagrobków jest klasycystyczny Marianny z Komornickich Domańskiej (zm. 1844) – murowany, w kształcie piramidy na cokole.

Od średniowiecza w Kumowie istniała letnia rezydencja biskupów chełmskich (później lubelskich). Na wschód od kościoła, po drugiej stronie głównej drogi przechodzącej przez wieś zachowały się resztki fundamentów prostokątnego budynku (zapewne pałacu), który był usytuowanego na osi założenia parkowego. Od strony ulicy pozostałości murowanego ogrodzenia, z bramą wjazdową na osi o dwóch słupach.

źródła:

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968

2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009