Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Perespie
Początki parafii prawosławnej w Perespie są nieznane, pierwsza wzmianka o cerkwi pochodzi z 1573, była ona notowana w ciągu XVI wieku. W 1760 istniała tu drewniana, parafialna cerkiew greckokatolicka św. Michała Archanioła, pochodząca sprzed 1674.
Budowę murowanej (obecny kościół), z fundacji Rafała Horodyńskiego, starosty pasierbowskiego rozpoczęto w 1807, ukończono prawdopodobnie około 1827. Po 1863 cerkiew została zamknięta, w 1875 zamieniona na prawosławną. W 1878 odnowiono ją po pożarze, który wybuchł rok wcześniej. W 1919 została rekoncyliowana na kościół rzymskokatolicki, parafię erygowano w 1921. Podczas II wojny światowej kościół został spustoszony i ponownie zamieniony na cerkiew prawosławną, ale już w 1944 odzyskany przez katolików.
Jest on murowany z cegły i otynkowany, orientowany, klasycystyczny. W rzucie trójdzielny: prezbiterium i babiniec z niewyodrębnionym przedsionkiem są czworoboczne, o tej samej szerokości, pomiędzy nimi nieco szersza, kwadratowa nawa. Przy prezbiterium od północy jest zakrystia.
Na zewnątrz wszystkie elewacje ujęte są przy narożach toskańskimi pilastrami, z wyjątkiem prezbiterium parzystymi. Dźwigają one belkowanie obiegające elewacje wokół. Naroża tamburu kopuły także są opilastrowane. Fasada, boczne ściany nawy i wschodnia elewacja prezbiterium zwieńczone są trójkątnymi, ogzymsowanymi szczytami. Okna są prostokątne, zamknięte łukiem półkolistym, w opaskach z kluczami, we wschodniej elewacji prezbiterium oculus. Dachy nad babińcem, nawą i prezbiterium dwuspadowe, nad zakrystią pulpitowy. Z dachu nawy wyrasta ośmiopołaciowa kopuła na tamburze, zwieńczona latarnią z hełmem. Wszystkie dachy, kopuła, hełm latarni kryte są blachą.
Wewnątrz nawa ma ścięte naroża, ściany ożywione są arkadami, w bocznych otwory okienne. Arkady otwarte do prezbiterium i babińca wsparte są na parach pilastrów i wzmocnione parami gurtów. Nawa nakryta jest kopułą na wysokim, ośmiobocznym tamburze, zwieńczona latarnią. Babiniec, prezbiterium i zakrystia mają sklepienia krzyżowe. Chór muzyczny, wsparty na arkadzie, ma nadwieszony, drewniany parapet.
Ołtarze są nowsze, w głównym znajdują się ikony malowane na desce: Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVIII wiek), w sukience z tego samego czasu i Michała Archanioła (około połowy XVIII wieku), z jedenastoma scenami ilustrującymi dzieje jego legendy. W ołtarzach bocznych umieszczone są dwa obrazy nierozpoznanych świętych, jeden z XVIII wieku, drugi sygnowany Antoni Mizerski 1927. Korpus nowej ambony zdobi sześć niewielkich ikon malowanych na desce (zapewne z XVII/XVIII wieku), w ozdobnych ramach, z postaciami NMP, Michała Archanioła i czterech ewangelistów.
Na wyposażeniu jest między innymi rokokowa monstrancja z 2. połowy XVIII wieku – promienista, z figurkami aniołków na ramionach oraz podtrzymujących koronę w zwieńczeniu oraz żeliwna tablica fundacyjna z datą rozpoczęcia budowy kościoła.
Dzwonnica jest współczesna cerkwi, klasycystyczna, murowana z cegły i otynkowana. Ma rzut kwadratu, z czworoboczną przybudówką od wschodu. W dolnej kondygnacji znajduje się przejazdowa brama, w górnej prostokątne otwory dzwonowe zamknięte półkoliście, w płaskim obramieniu z kluczem. Narożniki są boniowane, obie kondygnacje zwieńczone gzymsami. Dach namiotowy, kryty blachą.
Na cmentarzu znajduje się klasycystyczny, kamienny nagrobek z 1. połowy XIX wieku – w kształcie obelisku na czworobocznym cokole, zwieńczony kulą.
źródła:
-
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T.VIII, z. 17 – Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982
-
J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003