Dzisiejsza data:

Dwór Kraszewskich w Romanowie

Wieś i pierwszą, drewnianą rezydencję założył około 1540 Roman Sanguszko, wojewoda bracławski, hetman polny litewski.

           Później dobra przeszły w ręce Leszczyńskich a następnie Sapiehów (do końca XVIII wieku). Ci ostatni planowali wybudować tu okazałą siedzibę. Założyli park o charakterze regularnego, kwaterowego ogrodu włoskiego. Budowa dworu została przerwana po wykonaniu fundamentów i piwnic, powstał jedynie drewniany dwór myśliwski i oficyna. Od 1801 Romanów był własnością Błażeja i Anny z Nowomiejskich Malskich, którzy wybudowali tu murowany dwór (1806).

           W 1846 odziedziczyli go Zofia i Jan Kraszewscy, rodzice pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego (wychowywał się on tu jako dziecko). Około 1854 majątek przejął ich syn, Kajetan Kraszewski, sędzia pokoju okręgu włodawskiego, astronom, historyk i także pisarz. Około 1858 przebudował on zniszczony pożarem dwór na bardziej okazały. Dobudował pośrodku piętro, zagospodarował poddasze (lukarny w dachu). Frontowy ganek zastąpiono kolumnowym portykiem oraz balkonem, od ogrodu dodano balkon i taras. Pojawiła się także brama.

           Kajetan Kraszewski zgromadził około 10-tysięczny księgozbiór (dzieła brata, kroniki, herbarze, historia, astronomia, przyroda, muzyka, cenne rękopisy) oraz kolekcję przeszło 80 rzadkich i ciekawych XIX-wiecznych portretów ważnych postaci historycznych z XVI-XVIII wieku (Bona, Batory, Czarniecki, Radziwiłłowie i inne). W końcu XIX wieku założył także we dworze obserwatorium astronomiczne między innymi z wielkim refraktorem Steinheila z Monachium. Romanów stał się jednym z najważniejszych ośrodków kultury ziemiańskiej w tej części Podlasia, obok Milanowa Czetwertyńskich czy Kostomłotów Józefa Łoskiego.

           Po śmierci Kajetana w 1896 zbiory zostały podzielone między jego dwóch synów. Krzysztof przejął majątek, część przyrodniczą biblioteki i archiwum rodzinne. Księgozbiór ofiarował bibliotece im. H. Łopacińskiego w Lublinie, archiwalia Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Bogusław odziedziczył humanistyczną część biblioteki, przewiózł ją do swojej siedziby w Dołhem. Obserwatorium astronomiczne i meteorologiczne zapisane Warszawskiemu Towarzystwu Naukowemu trafiło do Muzeum Techniki w Warszawie. Uległo zniszczeniu w 1944 roku.

           Po śmierci w 1914 Krzysztofa Kraszewskiego (ostatniego męskiego potomka rodu) dobra przeszły w ręce jego córek, najpierw Marii, a po jej śmierci Pauliny z Kraszewskich Rościszewskiej. Po I wojnie światowej i kolejnym pożarze dworu (spłonęły wtedy dzieła sztuki ze zbiorów Kajetana) Rościszewscy przebudowali go. W miejsce rampy podjazdowej pojawiły się szerokie schody.

          W 1938 Rościszewscy rozprzedali większą część majątku chłopom, na sprzedaż wystawiono także dwór. W 1943 został on spalony. W 1944 majątek upaństwowiono, stał się siedzibą leśnictwa Wisznice. Zrujnowany dwór miał być rozebrany, ale w 1958, z inicjatywy Wacława Czecha, kierownika Powiatowego Domu Kultury we Włodawie, został odbudowany (według projektu Czesława Gawdzika). Przywrócono mu wygląd z okresu międzywojennego. W 1962, w 150 rocznicę urodzin pisarza, otwarto tu Muzeum Józefa I. Kraszewskiego (ekspozycję przygotowano według projektu Antoniego Trepińskiego). Zaczątkiem zbiorów były pamiątki rodzinne ocalone w czasie okupacji. W latach 1987 - 1891 odtworzono podjazd z rampą frontową, taras i balkon od strony ogrodowej oraz pierwotny kształt salonu.

           Zespół dworski składa się z dworu (lub pałacu, jak podaje Katalog Zabytków…), otaczającego go parku z bramą wjazdową od zachodu oraz kaplicy położonej na północny zachód od dworu, poza obrębem parku.

           Dwór/pałac jest murowany z cegły i o tynkowany, frontem zwrócony na zachód. Parterowy, z piętrową częścią środkową i mieszkalnym poddaszem z 1962 roku. Został posadowiony na znacznie starszych piwnicach, może z XVII wieku, będących pozostałością dawnej rezydencji. Są one wysokie, o sklepieniach kolebkowo-krzyżowych.

           Pomimo kilkukrotnej przebudowy dwór zachował klasycystyczny charakter. Ma rzut wydłużonego prostokąta z portykiem od frontu i tarasem od tyłu. Dłuższe elewacje są dziewięcioosiowe, z lekko zryzalitowanymi, trójosiowymi częściami środkowymi. Narożniki budynku oraz część środkowa parteru w elewacji frontowej są boniowane. Elewacje wieńczy profilowany gzyms. Prostokątne okna ujęte są w płaskie, uszakowate obramienia z kroplami, okienka piwnic zamknięte segmentowo.

           Portyk od frontu, poprzedzony schodami, tworzą cztery masywne kolumny toskańskie dźwigające balkon z kamienną balustradą. Trójosiowe elewacje piętra rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi (pomiędzy nimi okna) i zwieńczone trójkątnymi, ogzymsowanymi szczytami. Na szczycie od frontu znajduje się zrekonstruowany kartusz z herbem Jastrzębiec Kraszewskich. Dach jest czterospadowy z facjatkami, nad ryzalitami dwuspadowe, kryte gontem.

           Wnętrza mają układ symetryczny, z wydłużonym korytarzem między dwoma traktami. Zostały nieco przekształcone i pozbawione cech stylowych. Na osi znajduje się kwadratowy hall i od tyłu, poprzecznie, prostokątny salon. Od południa jest nowa klatka schodowa. W części pomieszczeń odtworzono wnętrza w stylu dworskim. Wśród kolekcji mebli jest między innymi komoda w typie kolbuszowskim z końca XVIII wieku, poza tym meble z XIX wieku (biedermeier). Ekspozycja muzealna zawiera rękopisy J.I. Kraszewskiego, jego obrazy i grafiki, egzemplarze XIX-wiecznych czasopism, z którymi współpracował, pamiątki rodzinne.

           Park jest pozostałością obszernego, prostokątnego, osiowego założenia barokowego z XVII - XVIII wieku. Miało ono charakter regularnego ogrodu włoskiego, zostało nieco przekształcone w XIX wieku. Dwór usytuowany jest centralnie między podjazdem a ogrodem, całość regularnie powiązana z krajobrazem, obwiedziona kanałem wodnym (fosą), obecnie osuszonym. Za pałacem, na osi biegnie szeroka aleja świerkowa z XIX wieku, po bokach i od tyłu szpalery grabowe, zapewne starsze, tworzące trzy boki prostokąta. Wewnątrz prostokąta, na osiach zewnętrznych pałacu, rosną dwa symetryczne świerki z XIX wieku. Na zewnątrz kwater ozdobnych znajdują się trzy kwatery sadów: jedna od południa i dwie od północy. Od frontu jest podjazd, z aleją dojazdową oraz bramą i mostem na osi.

           Romantyczna brama wjazdowa (około 1840 - 1850, za Katalogiem Zabytków…) jest murowana z cegły i otynkowana. Jej część południową tworzy półkolista baszta z wąskimi okienkami w typie strzelnic oraz arkadowym otworem wejściowym z okulusem powyżej. Koronę muru wieńczy pozorny krenelaż. Daszek jest wielopołaciowy, kryty blachą, zwieńczony iglicą. Część północna bramy to czworoboczny słup bramny odpowiadający charakterem baszcie. Zwieńczony jest on krenelażem i wzmocniony skośną szkarpą. Most z kamienną balustradą zapewne jest współczesny bramie.

           Kaplica pod wezwaniem św. Anny, niegdyś dworska, miała stanowić rodzinną kryptę grobową. Została wybudowana współcześnie z dworem (prawdopodobnie według projektu Jakuba Kubickiego), z fundacji Konstancji z Morochowskich Nowomiejskiej, teściowej Błażeja Malskiego. Jednak groby rodzinne znajdują się na starym cmentarzu w Wisznicach, w kaplicy tylko pamiątkowe epitafia.

           Jest ona klasycystyczna, murowana z cegły i otynkowana. Ma rzut koła z dwoma ryzalitami na osi. Przy frontowym jest portyk, od tyłu apsyda zamknięta łukiem segmentowym. Posadowione na cokole elewacje są boniowane poziomo, wieńczące je gzymsy silnie wysunięte (osobny dla apsydy), profilowane. W apsydzie na osi jest duże okno zamknięte półkoliście, w ścianach bocznych okulusy. W ryzalicie frontowym znajduje się prostokątny otwór wejściowy w płaskim obramieniu, zwieńczony wydatnym gzymsem, ponad nim półkoliste okno. Ryzalit poprzedza portyk joński w wielkim porządku, o dwóch kolumnach dźwigających belkowanie i ogzymsowany trójkątny fronton. Jego zwieńczenie stanowi schodkowy szczyt z krzyżem. Dach ma formę spłaszczonej kopuły na niskim tamburze, pokrytej blachą i zwieńczonej krzyżem.

           Wewnątrz kaplica nakryta jest pozornym, spłaszczonym sklepieniem kopulastym. Apsydę wydziela przejście ujęte w jońskie kolumny. Dźwigają one szczyt zamknięty łukiem segmentowym.

            W cokół kaplicy wmurowane są prostokątne epitafia rodzinne (z herbami): Wojciecha Nowomiejskiego (zm. 1809) – męża fundatorki kaplicy, rodziców J. I. Kraszewskiego, Kajetana Kraszewskiego, jego żony Marii i syna Krzysztofa. W XXI wieku wmurowano epitafia ostatnich właścicieli dóbr w Romanowie: Pauliny z Kraszewskich Rościszewskiej i jej męża Jana.

źródła:

1. A. Czobodzińska – Przybysławska, Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego w Romanowie, Romanów [ca 2016]

2. A. Jodłowski, Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości północno-wschodniej części woj. lubelskiego, Biała Podlaska 2000

3. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 18 – powiat włodawski, Warszawa 1975

Grafika losowa