Pozostałości zespołu dworskiego w Neplach

W XVII wieku, na miejscu folwarku Bohowitynów (właścicieli Nepli w XV/XVI wieku) powstało założenie dworsko-ogrodowe Skaszewskich.

           W XVIII wieku majątek był w rękach Niemcewiczów (na początku XIX wieku przebywał tu często Julian U. Niemcewicz, o czym wspomina w Pamiętnikach historycznych), potem Orzeszków i Mierzejewskich. W 1815 Kalikst Mierzejewski rozpoczął budowę pałacu i pawilonu „Biwak”, w 1829 – kaplicy, rozległego parku romantycznego.  

            W 1854 spalił się pałac wraz z cennymi zbiorami sztuki oraz wiele zabudowań dworskich, między innymi oranżerie. Po pożarze przebudowano go na skromniejszy, według projektu Franciszka Jaszczołda, z parku wycięto wtedy wiele okazałych drzew (zapewne na budulec). Po śmierci Kaliksta Mierzejewskiego dobra nepelskie kupił gen. Korniłowicz. Potem nabył je inż. Stanisław Kierbedź, a po jego śmierci Neple przeszły w ręce Dymszów (do II wojny światowej).

             Pałac, spalony ponownie w 1915, nie został już odbudowany. W okresie międzywojennym majątek (zarządzany przez wdowę po Lubomirze Dymszy) popadł w znaczną ruinę, w 1944 został upaństwowiony. Po wojnie na terenie parku założono ośrodek wczasowy oraz szkołę. Dzisiaj na zaniedbanym terenie mieści się ośrodek kolonijny Caritasu.

            Dawny zespół dworski położony jest przy drodze TerespolPratulin, na wysokim brzegu Krzny. Zachował się romantyczny park krajobrazowy przekształcony w 2. ćwierci XIX wieku z barokowego ogrodu regularnego. Pierwotnie był on bardzo duży, rozciągał się od ujścia Krzny do Bugu, rosło w nim wiele egzotycznych drzew zakomponowanych w nieregularne, malownicze kępy. Znajdowała się tu cieplarnia, ananasarnia, zwierzyniec z żubrami (sprowadzonymi z Puszczy Białowieskiej) i danielami, bażanciarnia, winnice itd.

            Park został częściowo wycięty po 1861 a w latach 70 - 80. XIX wieku powiększony i przekształcony. Obecnie jest okrojony i zdewastowany, ale pozostał czytelny plan i częściowo zachowany układ kompozycyjny właściwego parku – wzdłuż skarpy Krzny, ze śladami kanałów i wysp u jej podnóża oraz okazami starodrzewia. W części południowo-wschodniej biegnie stara aleja grabowa.

            W obrębie parku znajdują się budynki należące do dawnego zespołu dworskiego. Na jego skraju, na szczycie niewielkiej skarpy opadającej ku Krznie, pośrodku malowniczej kępy drzew usytuowana jest kaplica ogrodowa z 1829. Została ona wystawiona przez Kaliksta i Julię z Orzeszków Mierzejewskich jako kaplica grobowa ich jedynego, 11-letniego syna Aleksandra Juliusza Augusta, który zmarł w wyniku upadku z konia. Zaprojektował ją zapewne Franciszek Jaszczołd, w 2003 została wyremontowana.

            Kaplica jest murowana z cegły i otynkowana, neogotycka, z częścią sanktuaryjną skierowaną na południowy wschód. Nieduża, jednoprzestrzenna, na planie ośmioboku, posadowiona na wysokim, boniowanym cokole. W podziemiach (w wysokości cokołu) znajduje się krypta grobowa.

             Co druga elewacja kaplicy jest na przemian prostokątna i zwieńczona trójkątnym szczytem. Te pierwsze dekorowane są kształtowanymi w tynku ostrołukowymi niszami z pseudomaswerkowym wypełnieniem, skrzyżowanymi i opuszczonymi do dołu pochodniami (symbolami Vanitas) oraz profilowanym gzymsem koronującym. Płaszczyzny tych drugich wypełniają kształtowane w tynku ostrołukowe arkady z maswerkiem wewnątrz, wieloliście, ostrołukowe fryzy oraz bliźnie okienka (mające wykrój cebulowego łuku i wypełnione blaszanymi przesłonami z maswerkowymi prześwitami).

           Elewacja frontowa poprzedzona jest długimi, jednobiegowymi schodami (o masywnych, uskokowo zakomponowanych belkach policzkowych). Otwór wejściowy – niegdyś zapewne ostrołukowy – ma obecnie wykrój prostokątny.

           Naroża kaplicy opięte są wiązkami trzech półkolumienek o liściastych kapitelach. Na cokole tylnej elewacji umieszczona (osadzona w grubej, profilowanej w tynku ramie z ostrołukami) tablica epitafijna Aleksandra Juliusza Mierzejewskiego, z czarnego marmuru. Kaplica nakryta jest dachem ośmiopołaciowym, przełamanym nad szczytem co drugiego boku, krytym blachą. Wieńczy go iglica z kulą i krzyżem na szczycie.

           Wewnątrz kaplicę nakrywa podwyższona kopuła z lunetami (według Katalogu zabytków… – sklepienie sieciowe z lunetami w nawie oraz kolebkowe o ostrołukowym przekroju w krypcie). Ściany pokryte są polichromią iluzjonistyczną,

           Pawilon, tzw. Biwak został wzniesiony około 1817, według tradycji na przyjęcie cara Aleksandra I, który był ojcem chrzestnym Aleksandra Juliusza Mierzejewskiego. Budynek był remontowany w 1987 – wtedy wprowadzono duże zmiany, między innymi rozebrano część wschodnią, następnie w 2000. Ma on plan prostokąta. Jest murowany z cegły i otynkowany, bez cech stylowych, parterowy, z mieszkalnym poddaszem. Od frontu jest jednoosiowa wystawka z trójkątnym szczytem. Nad drzwiami frontowymi do czasów I wojny światowej były umieszczone dwie marmurowe tablice z napisem w języku francuskim, upamiętniające pobyt cara Aleksandra I w Neplach. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z przelotową sienią na osi. Dach dwuspadowy, kryty dachówką.

           Na terenie dawnego folwarku zachował się lamus z 1820, wystawiony prawdopodobnie przez Franciszka Ursyna Niemcewicza. Po pożarze pałacu w 1854 został przebudowany na neogotycki, zapewne według projektu Franciszka Jaszczołda. Po II wojnie światowej zmieniał właścicieli i przeznaczenie (między innymi magazyn miejscowego PGR), był remontowany, ale jednocześnie też przekształcany wewnątrz i na zewnątrz (między innymi otwory w elewacjach bocznych). Dziś budynek stoi pusty, popada w ruinę.

           Frontem skierowany jest na południe, murowany z cegły, pierwotnie otynkowany (obecnie szczątkowo), neogotycki. Ma plan prostokąta zbliżonego do kwadratu, jest parterowy, podpiwniczony. Naroża i elewacje boczne są oskarpowane. Skarpy lekko zwężają się ku górze, wieńczą je trójkątne szczyciki zdobione blendą o trójlistnym, ostrołukowym wykroju. Pośrodku elewacji frontowej znajduje się ostrołukowy otwór okienny, w bocznych –ostrołukowe otwory drzwiowe. Poprzedza ją rampa-taras z dwubiegowymi schodami, wieńczy trójkątny szczyt, w którym znajduje się prostokątne okienko (obecnie zabite deskami), a dawniej także tablica z datami 1786 – 1973.

           Elewacje boczne pierwotnie przepruwały biforialne otwory okienne (o półkolistych wykrojach), w latach powojennych zostały one znacznie przekształcone. Elewacja tylna podzielona jest analogicznie do frontowej – na trzy części, ale nie ma żadnych otworów. Dwuspadowy dach pokryty jest dachówką.

           Wnętrze budynku składa się z dwóch niepołączonych ze sobą pomieszczeń, ściany są otynkowane na gładko, stropy drewniane, posadzki cementowe.

           Klasycystyczny pawilon ogrodowy z 2. ćwierci XIX wieku jest murowany z cegły i otynkowany, posadowiony na niskim cokole, na rzucie kwadratu. Elewacje są boniowane, zwieńczone gzymsem. Okna zamknięte półkoliście, w profilowanych obramieniach w tynku, dach namiotowy, kryty papą.

           Tzw. Biały Dworek został wybudowany w latach 20–30. XX wieku dla Felicji z Kierbedziów Romerowej (rzekomo przeniesiony z Puszczy Białowieskiej). Po II wojnie światowej mieściła się w nim szkoła podstawowa, obecnie stanowi własność prywatną, został gruntownie wyremontowany. Frontem zwrócony jest na północny wschód, murowany i otynkowany, na planie prostokąta. Ma cechy klasycystyczne. Jest parterowy, z pięterkiem wzdłuż osi. Elewacja południowa jest trójosiowa, środkowa oś ujęta pilastrami toskańskimi, z trójkątnym szczytem. Elewacja frontowa jest trójosiowa, poprzedzona portykiem o dwóch parach kolumn i schodkowym szczycie. Dach nad częścią środkową jest dwuspadowy, połączony z portykiem, nad częściami bocznymi trójspadowe, kryte blachą. Otwory okienne i drzwiowe prostokątne, wielokwaterowe. Wokół budynku zachowały się ślady ozdobnego ogrodu, między innymi owalny gazon i kilka starych drzew w alei dojazdowej.

             Pamiątkowy krzyż został wystawiony w 1828 przez Kaliksta i Julię Mierzejewskich, w miejscu tragicznej śmierci ich syna, Aleksandra Juliusza. Jest żeliwny, z dużą, odlewaną figurą Chrystusa i inskrypcją fundacyjną, osadzony na głazie narzutowym.

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006

Jerzy Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998